Улуттук статистика комитетинин маалыматы боюнча, 2020-жылдын январь айына салыштырганда быйыл январда азык-түлүк менен алкоголсуз суусундуктардын баасы 18,5% кымбаттады.
Алардын кээ бирине токтоло турган болсок, өсүмдүк майы - 54,6%, картошка - 46,3%, жумуртка - 35,4%, кумшекер - 33,1%, эт - 27,5%, ун - 16,5% көтөрүлдү. Азык-түлүктөн тышкары курулуш материалдарына, машине тетиктерине жана кийим-кечеге болгон баа да өсүп жатат.
Кыргыз өкмөтү 17-февралда азык-түлүк коопсуздугу боюнча кеңешме өткөрүп, анда премьер-министр Улукбек Марипов мындай деди:
«Бүгүнкү күндө катуу талкууланып жаткан темалардын бири – бул азык-түлүктүн негизги түрүнө карата баалардын өсүшү. Буга байланыштуу көптөгөн жарандар тигил же бул азык-түлүктөрдү алуудан баш тартууга аргасыз болууда. Бул маселе өкмөттүн деңгээлинде бир нече ирет талкууланып, кандайдыр бир чечимдер кабыл алынган. Бирок абал татаал бойдон калууда, күн сайын эттин, өсүмдүк майынын, жумуртканын жана башка товарлардын баасы өсүүдө. COVID-19 пандемиясы өз таасирин тийгизип жатканы түшүнүктүү, бирок актануудан ишке өтүү керек».
Экономисттер кыргыз базарларындагы кымбатчылыкка негиз болгон бир нече факторлор бар экенин билдирүүдө. Алардын бири - доллардын кымбаттап жатышы. Анткени Кыргызстан тышкы соода-сатыгын доллар менен гана жүргүзөт.
Өткөн жылы 18-февралда 1 АКШ доллары Кыргызстандын акча алмаштыруу жайларында 69,9 сомго сатылып жатса, бүгүнкү күндө бир доллар 84,7 сомго бааланууда. 2020-жылдын ичинде кыргыз сому долларга карата 21% арзандады.
Ошол эле учурда 2019-жылы Кыргызстандан импорт аркылуу 4 млрд. 989 млн. доллар чыгып кетсе, экспорт менен 1 млрд. 986 млн. доллар келген. Тескери сальдо же ортодогу айырма 3 млрд. доллардан ашык. Улуттук банк ортодогу боштукту толтуруу максатында маалы-маалы менен интервенция жасап турат.
Экономист Төлөнбек Абдыров кыргыз базарын баскан кымбатчылык боюнча буларды айтты:
«Кымбатчылык бир гана бизде болуп жаткан жок. Дүйнө жүзүндө ушундай көрүнүш байкалууда. Мисалы, Орусия өндүрүп жаткан буудайын экспортко кетирбегенге аракет кылып, кошумча нарк салыгын киргизип жатат. Анткени дүйнө жүзүндө буудай тартыш болуп турат. Орусиянын ишкерлери буудайды башка мамлекеттерге сата турган болсо, анда анын наркына кошумча салыкты кошуп сатууга туура келет. Мен буудайдын мисалын эле айттым. Башка азык-түлүктөр боюнча да ушундай болуп жатат. Биз болсо керектүү товарларды доллар менен алышыбыз керек. Бул валютанын наркын көрүп турасыздар».
Кыргызстанда эң маанилүү делген азык-түлүктөрдүн тогуз түрү бар. Айыл, суу чарбасы жана аймактарды өнүктүрүү министрлигинин маалыматына караганда, аталган товарлардын үчөө боюнча гана өзүбүздү камсыздай алабыз. Алар: сүт азыктары, картошка, жашылча жана бакча жемиштери.
Министрликтин азык-түлүк коопсуздук бөлүмүнүн башчысы Анаркүл Бекболиева Кыргызстан ун азыктары жана өсүмдүк майы боюнча толугу менен импорттон көз каранды экенин айтууда.
«Маанилүү делген азык-түлүктөрдүн алты түрүн башка мамлекеттерден ташып келебиз. Жолго кеткен ар кандай чыгымдар, ишкердин пайдасы кошулуп отуруп, биздин базарга келип түшкөндө бир топ эле кымбаттап кетүүдө. Биздин ишканалар өсүмдүк майын чыгаруу үчүн чийки затты башка мамлекеттен алып келүүгө мажбур. Бул негизинен чемичке. Аны Орусия, Казакстандан алып келип жатышат. Бирок чийки заттын кошумча нарк салыгы жогору болуп, бизден өндүрүлгөн майдын баасы импорттон келген майдан кымбат болуп калып жатат».
Кыргызстандын тиешелүү мекемелери чет жактан келген азык-түлүктөрдүн баасына кийлигишип же таасир эте албайт. Монополияга каршы жөнгө салуу мамлекеттик агенттиги кайсы бир продукция бир айдын ичинде 20% кымбаттап кетсе гана бааны тескөө укугуна ээ. Бирок алар бардык учурда эле абалды жөнгө сала албайт. Чет жактан келген азык-түлүктөрдүн баасы көпчүлүк учурда анын түшүмдүүлүгүнө карап бычылат. Башкача айтканда, бааны базар аныктайт.
Экономика министринин мурдагы орун басары Элдар Абакировдун кыргыз өкмөтү баанын кымбатташына негиз болгон ички факторлорду жөнгө салса болорун айтып жатат. Алардын бири сомдун кунун көтөрүү экенине басым жасады:
«Сыртка доллар көп чыгып, өлкөгө аз кирсе сом дагы түшөт. Анткени Улуттук банк сомду узак убакытка кармап тура албайт. Доллардын келиши экспорттон жана мигранттардан келе турган акчага байланыштуу. Биз экспорттун көлөмүн көтөрүү үчүн завод-фабрикаларды куруп, инвестиция тарта башташыбыз керек. Бул жерде өкмөттүн жоопкерчилиги жогору. Муну бүгүн баштабасак эртең кеч болот. Бийлик өкмөткө жакшы кадрларды тартышы керек. Мындан тышкары өлкөдө мыйзам иштеши керек».
Кыргызстан базарларында кымбатчылыктан тышкары, кээ бир товарлардын таңсыктыгы байкалууда. Анткени бүгүнкү күндө Кытай баштаган бир катар мамлекеттерден товар алып келүүгө тоскоолдуктар болуп жатат.
