Президент партиялардагы жеке бийликке каршы

Президент буга байланышкан мыйзам долбоору беш айдан бери парламентте каралбай турганын белгиледи. Ал эми «Саясий партиялар жөнүндө» мыйзам долбоорунун авторлору партиянын ичиндеги атаандаштыкты камсыз кылуучу ченемдер кабыл алынса, ал быйылкы парламенттик шайлоодон кийин гана, 2021-жылдан тартып күчүнө кирерин белгилешүүдө.

Партиялык атаандаштыкты камсыз кылуу

Президент Сооронбай Жээнбеков 20-февралда жаңы дайындалган өкмөт мүчөлөрүнүн ант берүү аземинен кийинки кайрылуусунда алдыдагы шайлоонун калыс өтүшү жана болочок парламенттин сапаттык курамы ага катыша турган саясий партиялардын жоопкерчилиги менен байланыштуу экенин белгиледи. Ал бардык партияларга бирдей мамиле кылып, шайлоодо кайсы бир партияга артыкчылык берилбестигин жана шайлоодон утуп келген партиялардын кимиси болбосун, кызматташууга даяр экенин билдирди.

Президент Сооронбай Жээнбеков партиялардын шайлоого катышуу тартиби камтылган «Саясий партиялар жөнүндө» жаңы мыйзам долбоору иштелип чыгып, бирок парламентте карала элек экенин эске салды. Мамлекет башчысы Сооронбай Жээнбеков болочок парламенттин сапаты партиялык тизмеден көз каранды экенин айтып, депутаттык мандаттарды бөлүштүрүүнү жалгыз эле партия башчыларына бербеш керек деген пикирин билдирди:

«Дагы бир демилге - «Саясий партиялар жөнүндө» мыйзамдын долбоору беш айдан бери парламенттин кароосунда турат. Сунушталган долбоор саясий партиялардын ролун мындан ары бекемдөө жана коом алдында партиялардын ишмердүүлүгүнүн ачык-айкындыгына жетишүү максатында иштелип чыккан. Парламенттин сапаттык курамына партиялар жоопкер. Ал партиялардын түзгөн тизмесинен көз каранды. Бул маселени бир гана лидер чечпей, партиялык демократия болушу абзел. Партиянын жетекчиси гана депутаттык мандаттардын тагдырын чечкен партиялык «вождизм» болбош керек. Партиялардагы ички демократияны орнотууга катуу көңүл буруу зарыл».

Партиянын ичинде жекече чечим кабыл алып, депутаттык мандаттарды өзү каалагандай бөлүштүрүүгө жол бербеш үчүн мындай тартип мыйзам менен аныкталышы керек деген маселени буга чейин бир катар саясатчылар көтөрүп келген. Бир эле учурда партияга жана партиялык тизмедеги талапкерге добуш берүүнү камтыган преференциалдык шайлоо системасын киргизүү боюнча мыйзам долбору парламентке сунушталып, бирок ал карала элек.

«Президенттин ишараты ишке ашса...»

Бул мыйзам долбоорун иштеп чыккан авторлордун бири, депутат Жанарбек Акаев президенттин бул кайрылуусун саясий атаандаштыкты камсыздоочу ишарат катары кабыл алды:

«Парламенттик шайлоодо ким депутат болорун партия лидерлери гана чечип койбой, тизмедеги ар бир талапкерге добуш берүүгө мүмкүнчүлүк бере турган демилгени президент да жактагандай болду. Бул бизге абдан жакты. Анткени биз муну бир топ убакыттан бери айтып келатабыз. Эгерде шайлоодо партия сунуш кылган тизмедеги конкреттүү талапкерге добуш берүү аркылуу парламентти жаңылап алсак, анда накта элдик лидерлер парламентке келишет. Ал эми партиянын лидери менен мамилеси жакшы болгону үчүн эле тизмеге кирип, бирок электорат жек көргөн талапкерлер өздөрү эле четте калмак. Ошондо парламент чыныгы лидерлерден куралмак. Эгерде президент кылчактабастан бул кадамга барса, анда бул ага абдан чоң аброй алып келмек. Анткени күчтүү парламент күчтүү өкмөттү курап чыгат. Күчтүү өкмөт чоң реформаларды баштайт. Президент ошондой чоң өзгөрүүлөрдүн башында турган мамлекет башчысы катары тарыхта калат эле».

«Жаңылануу - кийинки шайлоого»

«Саясий партиялар жөнүндө» мыйзамга өзгөртүүлөр менен толуктоолорду караган мыйзам долбоору былтыр 2019-жылы жазында иштелип чыккан. Бирок андагы айрым беренелерди алмаштыруу жана толуктоолорду киргизип, коомдук талкууга даярдоо үчүн ал мыйзам долбоору артына кайтарылган болчу. Мыйзам долбоорунун авторлорунун айтымында, анда партиялардын ролу жогорулап, жоопкерчилигин күчөтүү жана ички демократияны камсыздоо ченемдери камтылган. Бирок мыйзам долбоорунун авторлорунун бири, депутат Айнуру Алтыбаева ал бекитилип калса, ал алдыдагы парламенттик шайлоодо эмес, андан кийинки парламент курамын түзүш үчүн колдонула турганын билдирди:

«Жергиликтүү кеңештерге жана Жогорку Кеңешке шайлоо өтөрүнө жакын калды. Президент башынан эле «шайлоого байланышкан укуктук ченемдер жана мыйзамдар бир жыл калганда бекитилип, бүтүшү керек, шайлоого катышкан ар бир партия ошол эрежелерди билүүгө тийиш» деген. Ошондуктан биз бул мыйзам долбооруна ал кабыл алына турган болсо, анда ал 2021-жылдын 1-январынан тартып күчүнө кире турганын көрсөттүк. Бул ошондо кийинки парламенттин чакырылышы үчүн болот. Мыйзамдын негизги концепциясында саясий партиялардын ролун өстүрүп, партиялардын ички демократиясынын өнүгүшүнө алып келе турган бир топ ченемдер камтылган».

Бирок депутат Жанарбек Акаев парламенттик шайлоодо партиялык ички атаандаштыкты камсыздоочу ченемдерди киргизип, шайлоого үлгүрүүгө мүмкүнчүлүк бар экенин айтып жатат:

«Бирок биз азыр мындай саясий эркти көрбөй турабыз. Мындан азыр бир топ чочулап турушат. Ошондуктан «бул мыйзамды эмдиги шайлоолордо колдонолу» деген пикирлер үстөмдүк кылышы мүмкүн. Бирок президенттин «мен бардык партияларга бирдей мамиле кылам, биз партиялык демократияны өнүктүрүшүбүз керек» деп айтканы аябай жакшы болду. Мамлекет башчысынын бул айтканы бардык жетекчилерге, кызматтагыларга жана жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнө да жетсе болот эле. Анткени алар азыр бир партиянын гана кызыкчылыгын көбүрөөк коргоп, башка партияларга тымызын бут тосуу аябай көп болуп жатат».

Парламенттик шайлоодо партиялык тизме түзүүдө элдик өкүлчүлүк принцибин камтыган мыйзам долбоору 2014-жылы да иштелип чыгып, бирок парламенттен колдоо тапкан эмес. Анда жалпы республикалык бирдиктүү шайлоо округунан сырткары, өлкөнү тогуз аймактык шайлоо округуна бөлүп, партиялар ар бир аймактан талапкерлердин тизмесин сунуш кылышы каралган. Бирок «аймактык квота» деген бул ченем жердешчиликти күчөтөт деген негиз менен кезинде четке кагылган.