Учурда каржы пирамидасы менен алектенген шылуундардын саны күн санап өсүүдө. Алардын арасында чет өлкөдөн куулуп, кыргыз жергесинде өз иштерин улантып жаткандар да бар. Шылуундардын тез байып кетүү тууралуу айткан жомокторуна алданган мекендештерибиз да жок эмес. Ошондон улам алардын жайган кылтактарынын белгилерин чечмелеп көрөбүз.
Биринчиден: Өздөрүнө көңүл бурдурган жарыя баракчаларын таратышат. Башкача айтканда каржы пирамидасы менен алектенген компаниялар ТВ же радио жарнаманы колдонушпайт. Аталган жарыя баракчаларынан “Заманга жараша кадам таштап, өзгөрүүнү кааласаң бизге чал!”, “Бизнес борборунда жумуш берилет. Атайын окутуу бекер жана жогорку маяна төлөнөт”, “Өз жашооңду өзүң тейлегиң келеби? Анда буйдалбастан телефон чал!” өңдүү чакырууларды окууга болот. Жарыя баракчаларында эч качан компаниянын аталышы, стационардык номери, дареги, лицензиясы жазылбайт. Жөн гана чөнтөк телефонунун номуру жазылат. Албетте мындай жарыя күмөн туудурат.
Экинчиден: Телефон аркылуу байланышканда “сен врач, журналист же юрист эмессиңби?” деп сурашат. Андай учурларда жумушка алуудан баш тартышат. Эгерде саналып өткөн кесиптин ээси болбосоңуз сизди кандайдыр бир даректи айтып, сүйлөшүүгө чакырышат. Жаныңызга паспортуңузду гана алуу жетиштүү экендигин эскертишет.
Үчүнчүдөн: Аталган дарек менен барып, компаниянын кеңсесин издөө да бир топ убакытты алат. Анткени алар көбүнчө көп кабаттуу үйлөрдүн жер төлөсүнөн орун алышкан. Жер төлөгө кирсеңиз, узун кезекте турган ар кандай жаш курактагы жана ар түрдүү кесиптин адистери менен жолуга аласыз. Алардын арасында мектеп окуучулары да бар.
Төртүнчүдөн: Сиз телефон аркылуу сүйлөшкөн жетекчиңиз же алардын тили менен айтканда “устатыңыз” менен жолугушасыз. Ал сизге өтө эле сылык сүйлөп, сиз жөнүндө бардык маалыматты алууга аракет кылат. Буга кошумча сүйлөшүү учурунда компания тууралуу жана жомоктогудай жашоону чагылдырган ар түрдүү видеотасмаларды, сүрөттөрдү көрсөтөт. Ал гана эмес компанияда иштеп байыган деп айрым атактуу адамдарды да атайт. Мунун баарын көргөн адам ишенгенге аргасыз болот.
Бешинчиден: Сизге компания менен келишим түзүүнү сунуштап, акча табуунун жолун айтып беришет. Алардын эрежелери боюнча сиз белгилүү бир суммадагы каражатты алардын банк эсебине которушуңуз зарыл же болбосо алар сунуштаган товарды сатып аласыз. Мындан сырткары жарнама аркылуу жумуш издеген 5 же 3 адамды топтошуңуз керек. Ошентип сиз түзгөн топ сатып алган товардын же берген каражаттын көлөмүнө жараша 10-25% акча сиздин эсебиңизге түшөт. Келишим түзүүдө сиздин паспортуңуздун көчүрмөсү жана 100 доллардан кем эмес акча гана керектелет. Бирок мунун баары чыныгы турмушта иш жүзүнө ашпайт. Себеби адамдарды топтоо бир нече айга созулуп, компанияга берген акчаңыз күйүп кетиши мүмкүн.
Алтынчыдан: Келишим түзүлгөн соң бир нече сааттык лекцияларга катышууңуз керек. Лекцияларда "биз мыктыбыз, күчтүүбүз жана колубуздан баары келет “ өңдүү дем берүүчү сөздөр сөзсүз кайталанып турат. Эң маанилүүсү - адамды психологиялык жактан башкарууга үйрөтүшөт.
Өзүңүздөр күбө болгондой, бардык адамдардын жаш курагына, алган билим деңгээлине, эмгек стажына карабай, жогорку маяналуу жумуш орундарын сунуштоодон да баш тартпаган амалкөйлөр көп. Алардын сунушуна арбалгандар акыркы тапкан байлыгынан айрылып, бармактарынын кесе тиштеп отурушат. Айрымдары короткон акчамды иштеп табам деген үмүт менен “устаттарынын” жолун жолдоп жүрүшөт.
Оңой акча, арам оокат болбосу баарына маалым. Бирок эмнегедир аз маяна алуудан качып, оңой жана көп акча табууну көздөйбүз. Антсек жашоообузга эмне болот? Ким билим берет? Ким жер айдайт? Ким бизди даарылайт? Тамак- ашты кимден сатып алабыз? Өндүрүштө ким иштейт?
Айпери Сейитбекова, Бишкек
Биринчиден: Өздөрүнө көңүл бурдурган жарыя баракчаларын таратышат. Башкача айтканда каржы пирамидасы менен алектенген компаниялар ТВ же радио жарнаманы колдонушпайт. Аталган жарыя баракчаларынан “Заманга жараша кадам таштап, өзгөрүүнү кааласаң бизге чал!”, “Бизнес борборунда жумуш берилет. Атайын окутуу бекер жана жогорку маяна төлөнөт”, “Өз жашооңду өзүң тейлегиң келеби? Анда буйдалбастан телефон чал!” өңдүү чакырууларды окууга болот. Жарыя баракчаларында эч качан компаниянын аталышы, стационардык номери, дареги, лицензиясы жазылбайт. Жөн гана чөнтөк телефонунун номуру жазылат. Албетте мындай жарыя күмөн туудурат.
Экинчиден: Телефон аркылуу байланышканда “сен врач, журналист же юрист эмессиңби?” деп сурашат. Андай учурларда жумушка алуудан баш тартышат. Эгерде саналып өткөн кесиптин ээси болбосоңуз сизди кандайдыр бир даректи айтып, сүйлөшүүгө чакырышат. Жаныңызга паспортуңузду гана алуу жетиштүү экендигин эскертишет.
Үчүнчүдөн: Аталган дарек менен барып, компаниянын кеңсесин издөө да бир топ убакытты алат. Анткени алар көбүнчө көп кабаттуу үйлөрдүн жер төлөсүнөн орун алышкан. Жер төлөгө кирсеңиз, узун кезекте турган ар кандай жаш курактагы жана ар түрдүү кесиптин адистери менен жолуга аласыз. Алардын арасында мектеп окуучулары да бар.
Төртүнчүдөн: Сиз телефон аркылуу сүйлөшкөн жетекчиңиз же алардын тили менен айтканда “устатыңыз” менен жолугушасыз. Ал сизге өтө эле сылык сүйлөп, сиз жөнүндө бардык маалыматты алууга аракет кылат. Буга кошумча сүйлөшүү учурунда компания тууралуу жана жомоктогудай жашоону чагылдырган ар түрдүү видеотасмаларды, сүрөттөрдү көрсөтөт. Ал гана эмес компанияда иштеп байыган деп айрым атактуу адамдарды да атайт. Мунун баарын көргөн адам ишенгенге аргасыз болот.
Бешинчиден: Сизге компания менен келишим түзүүнү сунуштап, акча табуунун жолун айтып беришет. Алардын эрежелери боюнча сиз белгилүү бир суммадагы каражатты алардын банк эсебине которушуңуз зарыл же болбосо алар сунуштаган товарды сатып аласыз. Мындан сырткары жарнама аркылуу жумуш издеген 5 же 3 адамды топтошуңуз керек. Ошентип сиз түзгөн топ сатып алган товардын же берген каражаттын көлөмүнө жараша 10-25% акча сиздин эсебиңизге түшөт. Келишим түзүүдө сиздин паспортуңуздун көчүрмөсү жана 100 доллардан кем эмес акча гана керектелет. Бирок мунун баары чыныгы турмушта иш жүзүнө ашпайт. Себеби адамдарды топтоо бир нече айга созулуп, компанияга берген акчаңыз күйүп кетиши мүмкүн.
Алтынчыдан: Келишим түзүлгөн соң бир нече сааттык лекцияларга катышууңуз керек. Лекцияларда "биз мыктыбыз, күчтүүбүз жана колубуздан баары келет “ өңдүү дем берүүчү сөздөр сөзсүз кайталанып турат. Эң маанилүүсү - адамды психологиялык жактан башкарууга үйрөтүшөт.
Өзүңүздөр күбө болгондой, бардык адамдардын жаш курагына, алган билим деңгээлине, эмгек стажына карабай, жогорку маяналуу жумуш орундарын сунуштоодон да баш тартпаган амалкөйлөр көп. Алардын сунушуна арбалгандар акыркы тапкан байлыгынан айрылып, бармактарынын кесе тиштеп отурушат. Айрымдары короткон акчамды иштеп табам деген үмүт менен “устаттарынын” жолун жолдоп жүрүшөт.
Оңой акча, арам оокат болбосу баарына маалым. Бирок эмнегедир аз маяна алуудан качып, оңой жана көп акча табууну көздөйбүз. Антсек жашоообузга эмне болот? Ким билим берет? Ким жер айдайт? Ким бизди даарылайт? Тамак- ашты кимден сатып алабыз? Өндүрүштө ким иштейт?
Айпери Сейитбекова, Бишкек
