Мындан тышкары үйлөнүү тоюнан ашса ашык, асти кем каражат талап кылбаган сүннөт той, ар кандай мааракелер, маркумду узатуу каадасы сыяктуулар дагы бар.
Тойлор болсун, бирок...
Баткен шаарынын 24 жаштагы тургуну Улан бир жарым жыл бою Орусияда иштеп таап келген 5 миң АКШ долларына барабар каражатын тойго сарптады.
Башкача айтканда ал үйлөнүп, бөтөн жерде кыйналып тапкан акчасынын көпчүлүгү үлпөт чыгымдарына кетти.
Ал бир жарым жыл мээнеттенип тапкан акчасы минтип чачылганына өкүнгөнү менен той каадасын жасабаса болбостугун, элге сиңип калган салттан чыга албастыгын айтат. Бирок да эл-журт кеңешип, каада-салт эрежелерин азыркы катаал шартка ылайыктап өзгөртүп, чыгымдарды азайтса балким өзүнө окшогондор кыйналып тапкан каражатын башка пайдалуу иштерге жумшамак деген ойдо.
Үйлөнүү той кандай сонун...
- Орусияда бир жарым жылдай жүрүп, 5 мин доллардай каражат алып келдим. Аны үйлөнүү тойго сарптадык. Айла жок, элден чыга албайсын.
Улан өзү теңдүү жердештеринин көпчүлүгү Орусияда иштеп жүргөнүн, алардын тапкан каражатынын көпчүлүгү бул жакта ушинтип той-аштарды өткөрүүгө сарпталып жатканын да жашырбады.
Ал эми келинчегин кошо алып, кайра эле Орусияга иш издеп кетээрин айтат.
- Эми эмне кылмакмын? Дагы жыйырма күндөй турам да келинчегимди алып кайра кетебиз. Чогуу тапкан каражатыбызды эми башка нерселерге, үй салууга чыгымдасакпы деп турабыз.
Баткендик Данияр аксакал да жакында уулун үйлөп, келин алды.
Ал куда тарапка берген калың, мал жандыктарынан тышкары тойго эле 150 миң сомдой чыгымдалганын айтып, канткен менен мындай бир күндүк маараке үчүн кетип жаткан чыгымдарды күч менен кыскарата албайбыз деп эсептейт:
- Чыгым көп албетте. Айрыкча кирешеси аз Баткен жергеси үчүн көптүк кылат. Бирок башка аймактарда тойго 1 млн. сомго чейин сарптагандар бар деп угабыз. Муну эми күч менен кыскартууга болбойт. Анктени жергиликтүү деңгээлде ашыкча шаани менен той өткөргөндөргө 3-5 миң сомго чейин айып акча да салып көрүштү. Аны төлөп коюп, тоюн өткөрүп жаткандар да бар.
Бир жылда тапканды бир күндө чачып...
Адистер облуста үйлөнүү тойлоруна эле бир жылда бир жарым миллиард сомдой каражат кетээрин айтууда. Минтип бемаани сарпталып жаткан каражат эсебин облустук бийликтин экономиканы өнүктүрүү бөлүмү эсептеп чыкты.
Бул каражаттын көбү Орусиядагы мигранттардын тапкан акчасы.
Аталган бөлүмдүн башчысы Салижан Хамрабаев Орусиядагы мигрант балдардын тыным албай кыйналып иштеп таап келген каражатын ушинтип куру намыс деп эле чача берүү акылга сыйбастыгын айтат:
Мигранттардын айлап тапканы бир күндүк тойго чачылат.
- Куру намыска алдырып жатышат. Мен эмне үчүн 20 автоунаа ЗАГСка чыгарбайт экем деп. Баары куру намыс. Мисалга айтайын былтыр облуста 3811 нике тойлору болсо, ар бир тойду өткөрүүгө орточо эсеп менен 3 миң доллардан кеткенин эсептесек эле 1млрд. 28 млн. сом акча кетти. Мындан тышкары дагы башка тойлор бар. Россиядан болсо былтыр 2 млрд. 700 млн. сом акча келген. Эми балдарыбыз канчалык кыйналып тапкан каражатын бир күн ичтик, чачтык. Кимге пайда, кимге зыян?
Облустун башкы экономисти Салижан Хамрабаев эгер өлкө боюнча той-аштарга сапырылып жаткан акчаны эсептегенде бул сумма мамлекет казынасындагы жетпей жаткан акчага жакындап калаарын да кошумчалады:
- 12 млрд. сом өлкө боюнча аш-тойлорго кетип жатат. Ал эми бюджетибиздин тартыштыгы болсо 15 млрд. сом болуп жатат. Акча келип жатат, бирок пайдасыз багытка сарпталып жатат да. Муну кыскартуу үчүн келин тарап демилгечи болсо бир күндө нукка түшөт. Кудалар келишип эле, андан көрө ошого кеткен каражатты үйгө буюм-тайым алганга сарптайлы десе болот да.
Тажикстандын тажрыйбасы үлгү боло алабы?
Ошол эле учурда эл турмушу оңолбой жатканда каада-салт деп минтип олчойгон каражат сарптоону кыскартуу үчүн айрым жерлерде айыл аксакалдары катуу аракеттери да көрүп жатышат.
Маселен, Баткендин Боз-Адыр айылынын аксакалдар соту Жапар Саттаров эки үй-бүлөгө жергиликтүү мыйзамды бузгандыгы үчүн айып пул да салган. Бирок айылда кайсы бир деңгээлде чыгымдар кыскарып жатканы менен өз тапканымды өзүм каалагандай сарптайм дегендер да жок эмес.
- Жергиликтүү округдун мыйзамы бар да. Аны бузгандарга айып пул да салдык. Элдин мыйзамына баш ийбегендерди ушинтип жолго салганга аракетенип жатабыз. Мурда келгендердин баарына нан таратылчу эле азыр андай болбой калды. Бирок дагы деле бар жергиликтүү мыйзамды көзгө илбгендер.
Тажикстандагы үйлөнүү тою, бул өлкөдө акыркы жылдарда той-аштарга кетчү чыгым бир топко кыскарганы айтылууда.
Жергиликтүү тургундардын бир тобу эл кыйналып турган азыркыдай шартта той-аштарга кетчү чыгымдарды кыскартуу үчүн Кыргызстан да кошуна Тажикстандан үлгү алса жакшы болмоктугун белгилешүүдө.
Бул өлкөдө мындай чыгымдарды азайтуу үчүн атайын чаралар көрүлүп, ашыкча каражат сарптоого катуу тыйуу салынган. Айыл же маале башчысынын уруксаты жок той, маараке өткөрмөй, иш учурунда тойлоп жүрмөй дегендер таптакыр жок.
Баткендин Тажикстанга жанаша жайгашкан аймактарынын тургундары ушундай тартип киргенден бери кошуна тажик айыл-кыштактарындагы элдин жашоосу оңолуп баратканы байкалып жатканын, башкысы эл той-ашка ашыкча акча сарптоодон пайда жоктугун түшүнүп калганын айтышууда.
Эл ичинде ушинтип той-ашка кеткен каражаттын жарымын эле балдардын билим алуусуна сарптасак тез эле үзүрүн берет эле дегендер да жок эмес.
Тойлор болсун, бирок...
Баткен шаарынын 24 жаштагы тургуну Улан бир жарым жыл бою Орусияда иштеп таап келген 5 миң АКШ долларына барабар каражатын тойго сарптады.
Башкача айтканда ал үйлөнүп, бөтөн жерде кыйналып тапкан акчасынын көпчүлүгү үлпөт чыгымдарына кетти.
Ал бир жарым жыл мээнеттенип тапкан акчасы минтип чачылганына өкүнгөнү менен той каадасын жасабаса болбостугун, элге сиңип калган салттан чыга албастыгын айтат. Бирок да эл-журт кеңешип, каада-салт эрежелерин азыркы катаал шартка ылайыктап өзгөртүп, чыгымдарды азайтса балким өзүнө окшогондор кыйналып тапкан каражатын башка пайдалуу иштерге жумшамак деген ойдо.
- Орусияда бир жарым жылдай жүрүп, 5 мин доллардай каражат алып келдим. Аны үйлөнүү тойго сарптадык. Айла жок, элден чыга албайсын.
Улан өзү теңдүү жердештеринин көпчүлүгү Орусияда иштеп жүргөнүн, алардын тапкан каражатынын көпчүлүгү бул жакта ушинтип той-аштарды өткөрүүгө сарпталып жатканын да жашырбады.
Ал эми келинчегин кошо алып, кайра эле Орусияга иш издеп кетээрин айтат.
- Эми эмне кылмакмын? Дагы жыйырма күндөй турам да келинчегимди алып кайра кетебиз. Чогуу тапкан каражатыбызды эми башка нерселерге, үй салууга чыгымдасакпы деп турабыз.
Баткендик Данияр аксакал да жакында уулун үйлөп, келин алды.
Ал куда тарапка берген калың, мал жандыктарынан тышкары тойго эле 150 миң сомдой чыгымдалганын айтып, канткен менен мындай бир күндүк маараке үчүн кетип жаткан чыгымдарды күч менен кыскарата албайбыз деп эсептейт:
- Чыгым көп албетте. Айрыкча кирешеси аз Баткен жергеси үчүн көптүк кылат. Бирок башка аймактарда тойго 1 млн. сомго чейин сарптагандар бар деп угабыз. Муну эми күч менен кыскартууга болбойт. Анктени жергиликтүү деңгээлде ашыкча шаани менен той өткөргөндөргө 3-5 миң сомго чейин айып акча да салып көрүштү. Аны төлөп коюп, тоюн өткөрүп жаткандар да бар.
Бир жылда тапканды бир күндө чачып...
Адистер облуста үйлөнүү тойлоруна эле бир жылда бир жарым миллиард сомдой каражат кетээрин айтууда. Минтип бемаани сарпталып жаткан каражат эсебин облустук бийликтин экономиканы өнүктүрүү бөлүмү эсептеп чыкты.
Бул каражаттын көбү Орусиядагы мигранттардын тапкан акчасы.
Аталган бөлүмдүн башчысы Салижан Хамрабаев Орусиядагы мигрант балдардын тыным албай кыйналып иштеп таап келген каражатын ушинтип куру намыс деп эле чача берүү акылга сыйбастыгын айтат:
- Куру намыска алдырып жатышат. Мен эмне үчүн 20 автоунаа ЗАГСка чыгарбайт экем деп. Баары куру намыс. Мисалга айтайын былтыр облуста 3811 нике тойлору болсо, ар бир тойду өткөрүүгө орточо эсеп менен 3 миң доллардан кеткенин эсептесек эле 1млрд. 28 млн. сом акча кетти. Мындан тышкары дагы башка тойлор бар. Россиядан болсо былтыр 2 млрд. 700 млн. сом акча келген. Эми балдарыбыз канчалык кыйналып тапкан каражатын бир күн ичтик, чачтык. Кимге пайда, кимге зыян?
Облустун башкы экономисти Салижан Хамрабаев эгер өлкө боюнча той-аштарга сапырылып жаткан акчаны эсептегенде бул сумма мамлекет казынасындагы жетпей жаткан акчага жакындап калаарын да кошумчалады:
- 12 млрд. сом өлкө боюнча аш-тойлорго кетип жатат. Ал эми бюджетибиздин тартыштыгы болсо 15 млрд. сом болуп жатат. Акча келип жатат, бирок пайдасыз багытка сарпталып жатат да. Муну кыскартуу үчүн келин тарап демилгечи болсо бир күндө нукка түшөт. Кудалар келишип эле, андан көрө ошого кеткен каражатты үйгө буюм-тайым алганга сарптайлы десе болот да.
Тажикстандын тажрыйбасы үлгү боло алабы?
Ошол эле учурда эл турмушу оңолбой жатканда каада-салт деп минтип олчойгон каражат сарптоону кыскартуу үчүн айрым жерлерде айыл аксакалдары катуу аракеттери да көрүп жатышат.
Маселен, Баткендин Боз-Адыр айылынын аксакалдар соту Жапар Саттаров эки үй-бүлөгө жергиликтүү мыйзамды бузгандыгы үчүн айып пул да салган. Бирок айылда кайсы бир деңгээлде чыгымдар кыскарып жатканы менен өз тапканымды өзүм каалагандай сарптайм дегендер да жок эмес.
- Жергиликтүү округдун мыйзамы бар да. Аны бузгандарга айып пул да салдык. Элдин мыйзамына баш ийбегендерди ушинтип жолго салганга аракетенип жатабыз. Мурда келгендердин баарына нан таратылчу эле азыр андай болбой калды. Бирок дагы деле бар жергиликтүү мыйзамды көзгө илбгендер.
Жергиликтүү тургундардын бир тобу эл кыйналып турган азыркыдай шартта той-аштарга кетчү чыгымдарды кыскартуу үчүн Кыргызстан да кошуна Тажикстандан үлгү алса жакшы болмоктугун белгилешүүдө.
Бул өлкөдө мындай чыгымдарды азайтуу үчүн атайын чаралар көрүлүп, ашыкча каражат сарптоого катуу тыйуу салынган. Айыл же маале башчысынын уруксаты жок той, маараке өткөрмөй, иш учурунда тойлоп жүрмөй дегендер таптакыр жок.
Баткендин Тажикстанга жанаша жайгашкан аймактарынын тургундары ушундай тартип киргенден бери кошуна тажик айыл-кыштактарындагы элдин жашоосу оңолуп баратканы байкалып жатканын, башкысы эл той-ашка ашыкча акча сарптоодон пайда жоктугун түшүнүп калганын айтышууда.
Эл ичинде ушинтип той-ашка кеткен каражаттын жарымын эле балдардын билим алуусуна сарптасак тез эле үзүрүн берет эле дегендер да жок эмес.
