Чынында да, Түркмөнстандан президент Сапармурат Ниязовдун эстелиги орнотулбаган шаарды издеп табуу кыйын. Ордо шаар Ашгабатта Түркмөнбашынын заңкайган айкели турат. 1990-жылдардын ортосунда Дашовуз (мурдагы Ташауз) шаарына барганымда, Ниязовдун бакыйган эстелигин өзүм да көргөн элем. Башканы койсок да, ай аттарын алалычы. Түркмөн бийлиги 12 айдын аталышын өзгөртүп, айлардын жаңы аталышын табууда президенттин маркум энесин да унутта калтырышкан эмес.
Деги, ушундай жагдайдан башкалар түгүл президент өзү деле чарчаса керек? – деп суроо таштагандар бар чыгаар.
Дүйшөмбүдө, июндун 19унда, өзүнүн президенттикке шайланганынын 12 жылдык мааракесине арналган салтанаттуу жыйын маалында, президент Ниязов, Түркмөнбашы, өкмөттү жекирип, өзүн обу жок мактап, кошомат кылгандарды «мындай жоругуңарды токтоткула» деп чакырды:
- Мен үчүн мындай көшөкөрдүктү угуу кыйын болууда. Уятыма чыдабай, ал түгүл үйдөн чыга алгыстай болуп калдым. Бүгүн да концерт көрүп отурсам, кайра эле бардык ырлар, бардык айтылган сөздөр мен жөнүндө болуп жатат. Мени мынчалык мактаганыңар жарабайт.
Президент Ниязов өзүнө көшөкөрлөнгөндөрдү уяткарып, өлкөдөгү бардык жетишкендиктер үчүн бир кишини эмес, жалпы элди баалоо керектигин эскертти:
- Өлкөнүн жетишкендиктери жалгыз гана президенттин ийгилиги катары кабыл алынбашы керек. Мен гана эмес, жалпы улутубуз буга салым кошуп жатат. Мен тек гана бул иштерди жетекчиликке алып келем.
Өткөн айда Ашгабатта жана башка жайларда бийлик өкүлдөрү Түркмөнбашынын сүрөтү бар плакаттарды дубалдардан сыйыртып киргенде, бул иш-чара президенттин көмүскө буйругу менен болуп жатканын аңдабаган нечендеген кишилер «алданеме болуп кеттиби» деп дендароо болуп, же жакаларын карманган.
Деги, Түркмөнбашы бул кадамга чын пейилден барып жатабы?
Баш кеңсеси Лондондо жайгашкан Согушту жана тынчтыкты баяндоо институтунун Борбор Азия боюнча координатору Сауле Мухаметрахимованын оюнча, Түркмөнбашынын өзү өлкөдөгү режимдин негиздөөчүсү болуп жаткан соң, анын сөзүнө ишенүү кыйын. Ал тек гана коомчулуктун көңүлүн алагды кылып, башкы күнөөкөрдү башкалардан издеткиси келет:
- Менимче, Түркмөнбашы бул жол менен өз элине да, сырткаркы дүйнөгө да өзүнүн жеке керт башына сыйынуучулуктун тамырын жайгандар башкалар экенин, өзүнүн буга тийешеси жоктугун көрсөткүсү келет. Ал күнөөнү башкаларга оодарууну каалайт.
Укук коргоочу Эл аралык Хелсинки федерациясы уюму шейшембиде (июндун 22синде) Страсбург шаарында Европа Кеңешинин парламенттик жыйынына өзүнүн жылдык баяндамасын тапшырды. Анда Түркмөнстан адам укуктарын одоно бузган жана катаал цензура киргизген өлкө катары өзгөчө сынга алынган. Уюмдун аткаруучу деректири Аарон Роудс «Азаттыкка» мындай дейт:
- Түркмөнстан сыяктуу кээ бир өлкөлөрдө ачыктан-ачык цензура орнотулган, ал эми башка борбор азиялык өлкөлөрдө кыйыр цензура, өзүн-өзү цензуралоо учурлары бар. Журналисттер менен редакторлор жазага кириптер болбоо жана жалган жалаа тууралуу мыйзамдын каарына калбоо үчүн өзүн-өзү цензуралоого барышат.
Дегиңкиси, байкоочулардын айтымында, Түркмөнстандын мамлекет башчысы өз режимин либералдаштыруунун эч кандай жышаанасын көрсөтпөсө да, өз керт башына сыйынуучулукту сөз жүзүндө айыптоо аркылуу ал коомчулуктун калыс сын пикирин таптакыр укпай койо албагандыгын да айгинелетүүдө.
Деги, ушундай жагдайдан башкалар түгүл президент өзү деле чарчаса керек? – деп суроо таштагандар бар чыгаар.
Дүйшөмбүдө, июндун 19унда, өзүнүн президенттикке шайланганынын 12 жылдык мааракесине арналган салтанаттуу жыйын маалында, президент Ниязов, Түркмөнбашы, өкмөттү жекирип, өзүн обу жок мактап, кошомат кылгандарды «мындай жоругуңарды токтоткула» деп чакырды:
- Мен үчүн мындай көшөкөрдүктү угуу кыйын болууда. Уятыма чыдабай, ал түгүл үйдөн чыга алгыстай болуп калдым. Бүгүн да концерт көрүп отурсам, кайра эле бардык ырлар, бардык айтылган сөздөр мен жөнүндө болуп жатат. Мени мынчалык мактаганыңар жарабайт.
Президент Ниязов өзүнө көшөкөрлөнгөндөрдү уяткарып, өлкөдөгү бардык жетишкендиктер үчүн бир кишини эмес, жалпы элди баалоо керектигин эскертти:
- Өлкөнүн жетишкендиктери жалгыз гана президенттин ийгилиги катары кабыл алынбашы керек. Мен гана эмес, жалпы улутубуз буга салым кошуп жатат. Мен тек гана бул иштерди жетекчиликке алып келем.
Өткөн айда Ашгабатта жана башка жайларда бийлик өкүлдөрү Түркмөнбашынын сүрөтү бар плакаттарды дубалдардан сыйыртып киргенде, бул иш-чара президенттин көмүскө буйругу менен болуп жатканын аңдабаган нечендеген кишилер «алданеме болуп кеттиби» деп дендароо болуп, же жакаларын карманган.
Деги, Түркмөнбашы бул кадамга чын пейилден барып жатабы?
Баш кеңсеси Лондондо жайгашкан Согушту жана тынчтыкты баяндоо институтунун Борбор Азия боюнча координатору Сауле Мухаметрахимованын оюнча, Түркмөнбашынын өзү өлкөдөгү режимдин негиздөөчүсү болуп жаткан соң, анын сөзүнө ишенүү кыйын. Ал тек гана коомчулуктун көңүлүн алагды кылып, башкы күнөөкөрдү башкалардан издеткиси келет:
- Менимче, Түркмөнбашы бул жол менен өз элине да, сырткаркы дүйнөгө да өзүнүн жеке керт башына сыйынуучулуктун тамырын жайгандар башкалар экенин, өзүнүн буга тийешеси жоктугун көрсөткүсү келет. Ал күнөөнү башкаларга оодарууну каалайт.
Укук коргоочу Эл аралык Хелсинки федерациясы уюму шейшембиде (июндун 22синде) Страсбург шаарында Европа Кеңешинин парламенттик жыйынына өзүнүн жылдык баяндамасын тапшырды. Анда Түркмөнстан адам укуктарын одоно бузган жана катаал цензура киргизген өлкө катары өзгөчө сынга алынган. Уюмдун аткаруучу деректири Аарон Роудс «Азаттыкка» мындай дейт:
- Түркмөнстан сыяктуу кээ бир өлкөлөрдө ачыктан-ачык цензура орнотулган, ал эми башка борбор азиялык өлкөлөрдө кыйыр цензура, өзүн-өзү цензуралоо учурлары бар. Журналисттер менен редакторлор жазага кириптер болбоо жана жалган жалаа тууралуу мыйзамдын каарына калбоо үчүн өзүн-өзү цензуралоого барышат.
Дегиңкиси, байкоочулардын айтымында, Түркмөнстандын мамлекет башчысы өз режимин либералдаштыруунун эч кандай жышаанасын көрсөтпөсө да, өз керт башына сыйынуучулукту сөз жүзүндө айыптоо аркылуу ал коомчулуктун калыс сын пикирин таптакыр укпай койо албагандыгын да айгинелетүүдө.
