Советтер Бирдиги ыдыраган тапта Өзбекстанда да демократиялык күчтөр кыйла жигердүү болуп, бир катар уюмдарды түзүшкөн. Алардын таасирдүүлөрүнүн бири – “Эрк” партиясы эле. Советтер ойрон болгон соң партия расмий каттоодон өткөн. Партиянын жетекчиси, белгилүү акын Мухаммед Салих 1991-жылы президенттикке талапкер катары Ислам Каримов менен атаандашып чыккан. Ал эми 1992-жылы Кыргызстанда ар кандай оппозициячыл уюмдар эркин иш жүргүзүп, Алатоо аянтында алар каалашынча демонстрация уюштуруп жүргөн чакта, Өзбекстанда студенттик кыймыл айоосуз басылган. Ошол кезден тартып “Эрк” партиясы да куугунтукка алына баштаган.
Октябрдын 22синде Ташкенде “Эрк” партиясынын бери дегенде 80дей мүчөсү өткөргөн 5-курултай партиянын өлкөдөгү он бир жылдан берки алгачкы жолу ачык уюштурулган курултайы болду. Ушул тапта Европада бозгунчулукта жүргөн Мухаммед Салих неге бул курултайды Ташкенде өткөрүүгө мүмкүн болгонун мындайча түшүндүрөт:
- Бир жагынан, өзбек өкмөтү өзүнүн эски тажрыйбасынан эл аралык уюмдардын кысымы астында кайтууга мажбур болду. Экинчиден, оппозиция да күтө берип чарчап, эми өз укуктарын ачыктан-ачык коргоо үчүн бел байлады. Бул иш-чара ушул эки жагдайдын мөмөсү болду.
Бул сөздөрдү айткан Мухаммед Салих, албетте, курултайга келе алган жок, бирок аны жетекчи органга – Кеңешке мүчө кылып сыртынан шайлашты. Азырынча 21 мүчөсү бар Кеңеш эми жакын арада өз ичинен жетекчини шайлап алмакчы. Мурдагы “партиянын төрагасы” жана “баш катчысы” деген кызматтар жоюлуп, эми уюмдун жетекчисин тек гана “партия лидери” деп атамакчы болушту.
Айтмакчы, курултайга чет өлкөлүк элчиликтердин өкүлдөрү да байкоочу болуп катышты. Бул жагдай делегаттарга коопсуздук күчтөрү тымызын даярдагандыгы жоромол кылынган ири чатактан тынч жол менен чыгууга мүмкүндүк берген кошумча жагдай болду.
Тээ 1995-жылы эле өкмөттүк сыналгы аркылуу элге чыгып сүйлөп, “”Эрк” партиясынын мүчөлүгүнөн баш тартканын айткан жана “Эркчилердин” буга чейинки төрагасы Мухаммед Салихти “террорчу” деп айыптап жүргөн Самат Мурат аттуу киши 20дай жан-жөкөрүн ээрчитип курултай өтүп жаткан жайга келди да, өзүн партиянын башчысы деп атап, трибунаны талашып, зал менен трибунанын ортосуна жөкөрлөрүн тизип койду. Самат Мурат трибунага чыгып алып, Мухаммад Салихти дагы бир жолу “террорчу” деп айыптады, өзүн тынчытууга аракеттенген жыйын төрагасына “бул – диктатордук!” деп кыйкырып, ага ээ берген жок.
Жыйынды башкарып жаткан саясатчы - “Эрк” партиясынын буга чейинки Баш катчысы Атаназар Арипов партиялаштарын провокацияга алдырбоого, тополоңго, мушташка жол бербөөгө, өз орундарында кала берүүгө чакырды.
Арипов мырза “Мухаммад Салихти сыйлаган делегаттар башка жайга кетели” деген сунушту айткан соң, тополоң кылгысы келген чакан топтон башкалары Өзбекстандын көзү азиздер коомунун маданият сарайынын башка, чаканыраак залына көчүп, курултайды соңуна чыгарышты.
Курултайда “эркчилер” мыйзамдуу жол менен бийлик үчүн күрөшүү - өздөрүнүн башкы мүдөөсү бойдон кала берээрин тастыкташты. Бул тууралуу партиянын жаңы Кеңешинин мүчөсү Атаназар Арипов “Азаттыктын” кабарчысы Брюс Панниерге мындай деп билдирди:
- Биз бардык деңгээлдеги шайлоолорго – жергиликтүү кеңештерден тартып президенттик шайлоого чейин катышкыбыз келет.
Арипов мырзанын айтымында, “эркчилер” өткөн айда өлкөнүн юстиция министрлигине кайрылып, партиянын катталгандыгы тууралуу күбөлүктүн 1993-жылы жокко чыгарылгандыгы жөнүндө расмий чечимдин көчүрмөсүн берүүнү суранышкан, бирок алигиче бул көчүрмө бериле элек. Арипов министрлик “Эрктин” ишмердүүлүгүнө тыйуу салуу тууралуу мындай токтомду чыгарбаса деле керек деп санайт:
- Биздин ишенимибизде, ошол 1993-жылы юстиция министрлигинин коллегиясынын мындай жыйналышы өткөрүлгөн деле эмес болчу.
Кандай болсо да, расмий Ташкен “Эрк” партиясынын өкүлдөрү чогулган курултайга мурдагыдай өзгөчө катаал мамиле жасабагандыгы ойлондурбай койбойт. Мунун артында эмне тураары белгисиз. Өлкөгө саясий либералдаштыруунун эрте жазы башпаккан жатабы, же Өзбекстан өкмөтү Батыш коомчулугу үчүн көз будамайлаган кезектеги “мышык-чычкан” оюнуна беленденгенби, - дароо бүтүм чыгаруу кыйын. Айрым делегаттардын оюна караганда, Самат Мураттын «провокациячыл» деп алар баалаган аракети Өзбекстандын коопсуздук күчтөрүнүн майнапсыз аяктаган айла-амалына жатат.
Бирок өлкөдө өз оюн эркин билдирүүгө, керек болсо Каримовдун авторитардык бийлигине каршы нааразылык чараларын ачык жана мыйзам чегинде уюштурууга даяр турган атуулдар бар экендиги да “эркчилердин” курултайынын мисалында айгинеленип турат.
Октябрдын 22синде Ташкенде “Эрк” партиясынын бери дегенде 80дей мүчөсү өткөргөн 5-курултай партиянын өлкөдөгү он бир жылдан берки алгачкы жолу ачык уюштурулган курултайы болду. Ушул тапта Европада бозгунчулукта жүргөн Мухаммед Салих неге бул курултайды Ташкенде өткөрүүгө мүмкүн болгонун мындайча түшүндүрөт:
- Бир жагынан, өзбек өкмөтү өзүнүн эски тажрыйбасынан эл аралык уюмдардын кысымы астында кайтууга мажбур болду. Экинчиден, оппозиция да күтө берип чарчап, эми өз укуктарын ачыктан-ачык коргоо үчүн бел байлады. Бул иш-чара ушул эки жагдайдын мөмөсү болду.
Бул сөздөрдү айткан Мухаммед Салих, албетте, курултайга келе алган жок, бирок аны жетекчи органга – Кеңешке мүчө кылып сыртынан шайлашты. Азырынча 21 мүчөсү бар Кеңеш эми жакын арада өз ичинен жетекчини шайлап алмакчы. Мурдагы “партиянын төрагасы” жана “баш катчысы” деген кызматтар жоюлуп, эми уюмдун жетекчисин тек гана “партия лидери” деп атамакчы болушту.
Айтмакчы, курултайга чет өлкөлүк элчиликтердин өкүлдөрү да байкоочу болуп катышты. Бул жагдай делегаттарга коопсуздук күчтөрү тымызын даярдагандыгы жоромол кылынган ири чатактан тынч жол менен чыгууга мүмкүндүк берген кошумча жагдай болду.
Тээ 1995-жылы эле өкмөттүк сыналгы аркылуу элге чыгып сүйлөп, “”Эрк” партиясынын мүчөлүгүнөн баш тартканын айткан жана “Эркчилердин” буга чейинки төрагасы Мухаммед Салихти “террорчу” деп айыптап жүргөн Самат Мурат аттуу киши 20дай жан-жөкөрүн ээрчитип курултай өтүп жаткан жайга келди да, өзүн партиянын башчысы деп атап, трибунаны талашып, зал менен трибунанын ортосуна жөкөрлөрүн тизип койду. Самат Мурат трибунага чыгып алып, Мухаммад Салихти дагы бир жолу “террорчу” деп айыптады, өзүн тынчытууга аракеттенген жыйын төрагасына “бул – диктатордук!” деп кыйкырып, ага ээ берген жок.
Жыйынды башкарып жаткан саясатчы - “Эрк” партиясынын буга чейинки Баш катчысы Атаназар Арипов партиялаштарын провокацияга алдырбоого, тополоңго, мушташка жол бербөөгө, өз орундарында кала берүүгө чакырды.
Арипов мырза “Мухаммад Салихти сыйлаган делегаттар башка жайга кетели” деген сунушту айткан соң, тополоң кылгысы келген чакан топтон башкалары Өзбекстандын көзү азиздер коомунун маданият сарайынын башка, чаканыраак залына көчүп, курултайды соңуна чыгарышты.
Курултайда “эркчилер” мыйзамдуу жол менен бийлик үчүн күрөшүү - өздөрүнүн башкы мүдөөсү бойдон кала берээрин тастыкташты. Бул тууралуу партиянын жаңы Кеңешинин мүчөсү Атаназар Арипов “Азаттыктын” кабарчысы Брюс Панниерге мындай деп билдирди:
- Биз бардык деңгээлдеги шайлоолорго – жергиликтүү кеңештерден тартып президенттик шайлоого чейин катышкыбыз келет.
Арипов мырзанын айтымында, “эркчилер” өткөн айда өлкөнүн юстиция министрлигине кайрылып, партиянын катталгандыгы тууралуу күбөлүктүн 1993-жылы жокко чыгарылгандыгы жөнүндө расмий чечимдин көчүрмөсүн берүүнү суранышкан, бирок алигиче бул көчүрмө бериле элек. Арипов министрлик “Эрктин” ишмердүүлүгүнө тыйуу салуу тууралуу мындай токтомду чыгарбаса деле керек деп санайт:
- Биздин ишенимибизде, ошол 1993-жылы юстиция министрлигинин коллегиясынын мындай жыйналышы өткөрүлгөн деле эмес болчу.
Кандай болсо да, расмий Ташкен “Эрк” партиясынын өкүлдөрү чогулган курултайга мурдагыдай өзгөчө катаал мамиле жасабагандыгы ойлондурбай койбойт. Мунун артында эмне тураары белгисиз. Өлкөгө саясий либералдаштыруунун эрте жазы башпаккан жатабы, же Өзбекстан өкмөтү Батыш коомчулугу үчүн көз будамайлаган кезектеги “мышык-чычкан” оюнуна беленденгенби, - дароо бүтүм чыгаруу кыйын. Айрым делегаттардын оюна караганда, Самат Мураттын «провокациячыл» деп алар баалаган аракети Өзбекстандын коопсуздук күчтөрүнүн майнапсыз аяктаган айла-амалына жатат.
Бирок өлкөдө өз оюн эркин билдирүүгө, керек болсо Каримовдун авторитардык бийлигине каршы нааразылык чараларын ачык жана мыйзам чегинде уюштурууга даяр турган атуулдар бар экендиги да “эркчилердин” курултайынын мисалында айгинеленип турат.
