Өзбекстан тарапка чек аранын жабыктыгынан улам Кыргызстандын түштүк аймагында соода айлантуу 50 пайызга кыскарган. Ошондой эле чек ара тилкелеринен аткезчилик жол менен товар ташыгандардын саны көбөйгөн. Ал арада Борбор Азиядагы ири базарлардын бири болгон Кара-Сууда иштеген жүздөгөн соодагерлер ишсиз калганы айтылууда.
Былтыркы коогалаңдан кийин Өзбекстан чек арасын жаап койгондон бери Ош, Жалал-Абад жана Баткен облустарында экономикалык абал бир топ артка кеткен. Аймакта соода айлантуунун көлөмү 50 пайызга чейин кыскарып, жашылча, жер жемиштер азыркыга чейин арзандай элек.
Эл аралык ишкердик кеңешинин аткаруучу директору Актилек Түнкатаровдун айтымында, бул кырдаал ишкерлерге абдан чоң зыян келтирүүдө:
- Борбор Азиядагы Эркин Базар институтунун иликтөөсүнүн жыйынтыгында белгилүү болгондой, аймакта соода айлантуу 50 пайызга түшүп кеткен. Мунун айынан ишкерлер аябай көп жабыр татып атышат. Биздеги баалар Өзбекстанга салыштырмалуу 300-400 эсе кымбат. Бул маселени чечүү кыйын, бирок чечүүгө болгон кадамдарды ташташ керек да, отура бербей.
Актилек Түнкатаровдун белгилешинче, 1 жылдын аралыгында мамлекет миллиондогон кирешеден кур калды. Чек ара жабык деп расмий айтылганы менен товарлар азыр деле көмүскө ташылууда:
- Чек ара жабык болгонуна карабастан ар кандай жолдор менен эл чек арадан өтүп, товарлар ташылып жатат. Аларга төлөгөн тарифтери бар экен. Бир кишиге 100 сомдон, жүгү болсо 300 сомдон берилет экен. Унаалар менен чоң жүктөр өтүп атат. Өзбекстандын “Абу-Сахи” деген фирмасы (Кырызстанда да өкүлчүлүгү бар) товарларды көмүскө ташып атат. Өкүнүчтүүсү ошолордун биринен да мамлекетке салык алынбай калууда.
Деген менен бийлик өкүлдөрү чек араны ачууга болгон аракетибизди жумшап жатабыз деп какшап келишет. Бирок бир канча аракеттерге карабай Өзбекстан чек арасын ачууга кызыкдарлыгын билдире элек. Бул жөнүндө Ошто эл аралык ишкердик кеңеши менен ЕККУнун биргелешип өткөргөн жыйынында да кеңири сөз болду.
Талкууга катышкан Ош облус губернаторунун орун басары Ахмаджан Махамадов коңшу өлкөлөр менен чек арада бейтарап соода зонасын түзүү керектигин айтып чыкты:
- Бийлик бул жакта калып эле эл өзүнчө соода кылып атат. Анын баарын көрүп турабыз. Бирок ошол жактан дыйкан эмес, сатуучу эмес, мамлекет эмес, башка структуралар пайдаланып кетип жатат. Ошол себептүү Жогорку Кеңеш аркылуу чек арада соода зонасына юридикалык жактан маани берилип, аны иштетүүнүн жолдору каралып чыгышы керек.
Чек арада соода зонасы чек ара тилкесинде жаңгашып, расмий орунга ээ болушу керек. Өзбекстандын да, Кыргызстандын соодагери да кирип эркин соода кыла берет. Алар да бери жакка өтпөйт, биздин жарандар да коңшу өлкөгө өтпөйт. Ушундай кылганда гана бул маселени чече алабыз.
Бирок бел демилге ишке ашып, чек ара тилкеси ачылганча аймакта жумушсуздук бир топ өскөндүгү айтылып келет. Орто Азиядагы ири базарлардын бири болгон Кара-Сууда чек ара жабылгыча жылына 40 миң доллардан 100 миң долларга чейин дүңүнөн товар айлантуу жүрсө, өткөн жылы болгону 12 миң долларга жакын гана товар жүгүртүлгөн. Дааналап сатуу болсо араң 2 миң доллардын тегерегинде гана айлантылган. Мунун айынан миңдеген соодагерлер ишин токтотконун базардагылар өздөрү ачыкташууда.
Кара-Суу базарынын сатуучусу Сабира Турдубаева буларга токтолду:
- Өзбекстандын чек ара өтмөктөрү жабылгандан бери бизде чындап кыйынчылыктар болуп кетти. Же товарларыбызга түзүгүрөөк кошуп сата албайбыз.
Сатып алаар киши жок. Кардарлар келбейт. Бала-чаканы багуу да оор болуп кетти. Соодагерлердин көпчүлүгү жумушсуз калып, эркектери деле, аялдары деле чет өлкөгө кетип жатат. Жаман жолго чыгып кеткендери бар. Жогоркулар ойлонбосо, калың элдин колунан келбей калды го эч нерсе…
Учурда коңшу мамлекеттер аралык соода-экономикалык, илимий-техникалык жана укуктук 80ге жакын келишимдер бар. Расмий түрдө алардын 16сы иштөөсүн токтоткон. Калган макулдашуулар деле иш жүзүндө аткарылбай жатканы айтылып келет.
Кытай жана Тажикстан менен чек ара көйгөйлөрү жок болгону менен, эркин соода жүргүзүү жөнүндөгү Өзбекстан менен Кыргызстандын келишими кайрадан каралышы керек дешет серепчилер. Бирок ал качан каралып, качан чек ара өтмөктөрү эшигин ачат азырынча белгисиз бойдон калууда.
Эл аралык ишкердик кеңешинин аткаруучу директору Актилек Түнкатаровдун айтымында, бул кырдаал ишкерлерге абдан чоң зыян келтирүүдө:
- Борбор Азиядагы Эркин Базар институтунун иликтөөсүнүн жыйынтыгында белгилүү болгондой, аймакта соода айлантуу 50 пайызга түшүп кеткен. Мунун айынан ишкерлер аябай көп жабыр татып атышат. Биздеги баалар Өзбекстанга салыштырмалуу 300-400 эсе кымбат. Бул маселени чечүү кыйын, бирок чечүүгө болгон кадамдарды ташташ керек да, отура бербей.
Актилек Түнкатаровдун белгилешинче, 1 жылдын аралыгында мамлекет миллиондогон кирешеден кур калды. Чек ара жабык деп расмий айтылганы менен товарлар азыр деле көмүскө ташылууда:
- Чек ара жабык болгонуна карабастан ар кандай жолдор менен эл чек арадан өтүп, товарлар ташылып жатат. Аларга төлөгөн тарифтери бар экен. Бир кишиге 100 сомдон, жүгү болсо 300 сомдон берилет экен. Унаалар менен чоң жүктөр өтүп атат. Өзбекстандын “Абу-Сахи” деген фирмасы (Кырызстанда да өкүлчүлүгү бар) товарларды көмүскө ташып атат. Өкүнүчтүүсү ошолордун биринен да мамлекетке салык алынбай калууда.
Деген менен бийлик өкүлдөрү чек араны ачууга болгон аракетибизди жумшап жатабыз деп какшап келишет. Бирок бир канча аракеттерге карабай Өзбекстан чек арасын ачууга кызыкдарлыгын билдире элек. Бул жөнүндө Ошто эл аралык ишкердик кеңеши менен ЕККУнун биргелешип өткөргөн жыйынында да кеңири сөз болду.
Талкууга катышкан Ош облус губернаторунун орун басары Ахмаджан Махамадов коңшу өлкөлөр менен чек арада бейтарап соода зонасын түзүү керектигин айтып чыкты:
- Бийлик бул жакта калып эле эл өзүнчө соода кылып атат. Анын баарын көрүп турабыз. Бирок ошол жактан дыйкан эмес, сатуучу эмес, мамлекет эмес, башка структуралар пайдаланып кетип жатат. Ошол себептүү Жогорку Кеңеш аркылуу чек арада соода зонасына юридикалык жактан маани берилип, аны иштетүүнүн жолдору каралып чыгышы керек.
Чек арада соода зонасы чек ара тилкесинде жаңгашып, расмий орунга ээ болушу керек. Өзбекстандын да, Кыргызстандын соодагери да кирип эркин соода кыла берет. Алар да бери жакка өтпөйт, биздин жарандар да коңшу өлкөгө өтпөйт. Ушундай кылганда гана бул маселени чече алабыз.
Бирок бел демилге ишке ашып, чек ара тилкеси ачылганча аймакта жумушсуздук бир топ өскөндүгү айтылып келет. Орто Азиядагы ири базарлардын бири болгон Кара-Сууда чек ара жабылгыча жылына 40 миң доллардан 100 миң долларга чейин дүңүнөн товар айлантуу жүрсө, өткөн жылы болгону 12 миң долларга жакын гана товар жүгүртүлгөн. Дааналап сатуу болсо араң 2 миң доллардын тегерегинде гана айлантылган. Мунун айынан миңдеген соодагерлер ишин токтотконун базардагылар өздөрү ачыкташууда.
Кара-Суу базарынын сатуучусу Сабира Турдубаева буларга токтолду:
- Өзбекстандын чек ара өтмөктөрү жабылгандан бери бизде чындап кыйынчылыктар болуп кетти. Же товарларыбызга түзүгүрөөк кошуп сата албайбыз.
Сатып алаар киши жок. Кардарлар келбейт. Бала-чаканы багуу да оор болуп кетти. Соодагерлердин көпчүлүгү жумушсуз калып, эркектери деле, аялдары деле чет өлкөгө кетип жатат. Жаман жолго чыгып кеткендери бар. Жогоркулар ойлонбосо, калың элдин колунан келбей калды го эч нерсе…
Учурда коңшу мамлекеттер аралык соода-экономикалык, илимий-техникалык жана укуктук 80ге жакын келишимдер бар. Расмий түрдө алардын 16сы иштөөсүн токтоткон. Калган макулдашуулар деле иш жүзүндө аткарылбай жатканы айтылып келет.
Кытай жана Тажикстан менен чек ара көйгөйлөрү жок болгону менен, эркин соода жүргүзүү жөнүндөгү Өзбекстан менен Кыргызстандын келишими кайрадан каралышы керек дешет серепчилер. Бирок ал качан каралып, качан чек ара өтмөктөрү эшигин ачат азырынча белгисиз бойдон калууда.