Кыргыз парламентине сырттан кандай баа берилет? "Борбор Азиядагы демократияны өнүктүрүү" фондунун башкы директору, казакстандык саясат талдоочу Толгонай Умбеталиева менен маек курдук.
Парламенттик демократия өзүн актады
"Азаттык": Толгонай айым, 2010-жылкы ыңкылаптан кийин Кыргызстан үй-бүлөлүк бийлик өкүм сүрбөсүн, чыныгы демократиялык башкаруу орносун деген максатта парламенттик системага өттү эле. Коңшуларыңыздын ошол максаттары акталдыбы, Алматыдан карап, сереп салганда сизге кандай байкалат?
Толгонай Умбеталиева: Менимче, ал максаттар акталды. Анткени, парламенттик республика болгондон кийин мурда болуп келген радикалдуу каршылыктар азайды. Биз Акаев, андан кийинки президент Бакиев эмне болгонун билебиз. Менимче, азыр парламенттик түзүм Кыргызстандын социалдык-саясий коомчулугуна бири-бири менен сүйлөшө алууга шарт түзүп жатат. Эл да өз кызыкчылыктары, маселелери чечилип жатканын көрүп атат. Ушул жагынан алып караганда акталды десем болот.
Экинчи жагынан, парламенттик система саясий партияларды күчтөндүрүп жатат. Кээ бир партиялар ирилешүүдө. Алар саясатта көбүрөөк олуттуу боло башташты. Көчөдөгү каршылык аракеттеринен кете башташты. Ал эми мурда көчө лидерлерине профессионалдык сапаттар өзгөчө деле зарыл эмес эле. Эми анык бир кесипкөйлүк деңгээл пайда боло баштады. Курал-жараксыз, чыр-чатаксыз сүйлөшө алууга жетишти. Менимче, бул чоң ийгилик.
"Азаттык": Кыргызстанда парламент президентке жана башка саясий күчтөргө көз каранды болуп, өз нукура функциясын аткара албай жатат деген сыр арбын. Муну менен кыргыз парламентине ишеним азайып баратат деген ой-пикирлер да бар.
Толгонай Умбеталиева: Бул жерде биринчи чечимди талдаш керек. Ошол сүйлөшүүдөн кийин кандай чечимдер кабыл алынып жатканын кароо зарыл. Эгер кабыл алынган чечимде эл кызыкчылыгы алдыда турса, бийликтин чечимин коомчулуктун оюна карай өзгөртө алса, анда мындай консенсус жакшы. Эгер бийликтин позициясы үстөмдүк кылса, анда парламент көзөмөл алдында десек болот.
Тышкы саясат боюнча элдин таасирин азырынча көрбөй турам. Бул жерде бийликте турган саясий топтун таасири артык болуп турат. Бирок мындан коомдук пикирге өтө кайчылаш пикирди да көрбөй турам. Мисалы, кыргыз-өзбек чек ара чатагы боюнча айтсак, анда президенттин айтканы кайсы бир деңгээлде элдин пикирин чагылдырып жатат. Бирок маселе Кыргызстанда эл, парламент дегеле тышкы саясатты аныктоодо канчалык таасир этет дегенде. Мен парламенттин тышкы саясатты аныктоого кошкон салымын, бул жаатта постсоветтик парламенттерден айырмасын азырынча көрбөй турам. Чын-чынында тышкы саясат эл өкүлдөрү, коомчулук тарабынан талкууланып, ким менен кандай интеграция жасоо талданып турушу керек.
Оппозиция салмагын жоготууда
"Азаттык": Кыргызстанда жаңы системаны түзүшкөндө, сиз айткандай, мурдагы көчө оппозициясы эми парламентте болсун деп, атайын мыйзамдык эрежелер киргизилген. Парламентте оппозициябыз деген фракциялар ооз ачпайт деп, алардын ишине ичи чыкпагандар толтура болуп жатпайбы?
Толгонай Умбеталиева: Албетте, бул жакшы көрүнүш эмес. Коомчулук үчүн оппозициянын жогу жакшы сигнал эмес. Өзгөчө парламенттик системада каршы тура алган күч болушу керек. Ал бийликти сындап эле тим болбой, чечимдер үчүн күрөшүүсү керек. Өз электоратынын кызыкчылыгындагы чечимди талашышы керек.
Мен кандайдыр бир маанилүү маселелерде оппозиция пайда болуп жатканын көрүп атам. Президент өз чечимин дайыма эле бекиттирип ала албай, артка чегинген жагдайларды деле көрүп турабыз. Ошол эле учурда партиялар реакция кылбаган маселелер бар. Ал жерде кайра эле президенттин үстөмдүгү болуп жатканын көрүүгө болот. Кайсы бир учурларда оппозициянын, жарандык коомдун күрөшкөнүн, күчүн көрүп атабыз. А башка учурларда жөн эле көлөкөдө калып кетип атат. Мына ушундан өтө таасирдүү эместей натыйжа пайда болууда. Оппозиция салмагын жоготууда. Кыргызстандын оппозициясынын алсыздыгы мына ушунда болуп жатат. Өз позициясын бардык маселелерде айтпай, чоң-чоң окуяларда, же өз кызыкчылыктары басмырланганда гана чыга калганы муну көрсөтөт.
"Азаттык": 2010-жылы шайлоодо акчалуулар менен таасирдүүлөр тез арада партия түзүп, шайлоодо жеңип чыкканда бул системанын кемчилиги, бара-бара түзөлөт дегени ишеним бар эле. Тилекке каршы мындай нерсе өткөн күздөгү шайлоодо кайра кайтланды. Бул кыргыз парламентаризминин беделине доо кетирип жаткандай сезилбейби?
Толгонай Умбеталиева: Кыргыз эли көп маселелерге сезимтал экенин эске алганда, депутаттар байлыгына карабай эл кызыкчылыгын талашса, сөзсүз эмки шайлоодо да өтөт. Бул жерде акча деле роль ойнобойт. Кыргызстанда жагдай башкачараак, эгер парламент начар иштей турган болсо акчасына карабай эмки шайлоодо өтпөйт. Ошон үчүн коомчулук андай депутаттарды шайлайт деп ойлобойм. Азыр жөн гана кандай иштерин байкоо үчүн сыноо мөөнөтүн берди деп ойлойм. Алар кайсы бир деңгээлде ток болгон үчүн ансыз деле чакан бюджеттен уурдабайт деген да үмүт бар. Эгер ушул үмүттөр акталса анда байы келеби, башкасы келеби, маанилүү ролду ойнобойт. Алардын маселени натыйжалуу чечкени маанилүү. Улуттук, аймактык, этникалык кызыкчылыктарга төп келгени маанилүү. Ушул кызыкчылыктар сакталып, эффективдүү иштесе эмнеге болбосун.
Президенттин ою чечүүчү болот
"Азаттык": Ушул тапта премьер-министр кызматтан кетет деген маалымат айтылууда. Премьр-министрди дайындоо парламенттин түздөн-түз иши. Кыргыз өкмөт башчынын иштен кетишин парламент эмес, президент чечет, башкача айтканда парламенттеги өз фракциясы аркылуу ишке ашырары кеңири айтылууда. Демек, кыргыз парламенти президенттин таасиринде кайлагандай сезилбейби?
Толгонай Умбеталиева: Эгер парламентте президенттин партиясы болсо, албетте, лидеринин пикирин эске алат. Ошондуктан, мен мында парламент үчүн президенттин таасири, ою чечүүчү деп ойлойм. Эгер андай болбогондо премьер-министр да өз кызматы үчүн күрөшмөк. Бирок Кыргызстанда толук парламенттик бийлик жок. Чын-чынында президенттик-парламенттик башкаруу. Эгер андай болбогондо премьер-министр да таламын талашып көрмөк.
Казактарга кыргыз парламентине жетиш үчүн узак жол басуу керек
"Азаттык": Казакстанда парламенттик шайлоо өтүп, жаңы эл өкүлдөрү келди. Казак парламентинин функциясы эмнеде күчтүү, эмнеде солгун?
Толгонай Умбеталиева: Биринчиден, өкмөттү түзүүдө биздин парламент эч кандай роль ойнобойт. Өкмөттү президент түзүп, депутаттар номиналдуу гана добуш берип коюшат. Албетте, биздин парламентте да көп ыйгарым укуктар бар, шайлоо кампаниясын, парламентке президенттин макулдугу менен гана депутаттардын келгенин эске алганда, алар башкы кишиге каршы чыга албайт. Биз кээде казак парламентин президенттин администрациясы деп тамашалап коебуз. Башкача айтканда, президенттин чечимдерин мыйзамдаштырган экинчи канцеляриясы. Ал эми кыргыз парламентинде жандуу, реалдуу партиялар бар, кандайдыр бир талашып-тартыш жүрөт. Саясий кейпи Европадагыдай болбосо да постсоветтик чөлкөмдө кыргыз парламенти көбүрөөк салмактуу жана карылуу. Ал эми Казакстанда парламент түздөн-түз президенттин айтканын кылат. Ал эми шайлоо декоративдүү гана. Ошон үчүн айырма абдан чоң, казактарга кыргыз парламентине жетиш үчүн узак жол басуу керек.