3-апрелде Казакстанда мөөнөтүнөн мурда президенттик шайлоо өттү. Бул шайлоонун чоо-жайы тууралуу Казакстанда бир топ жыл Кыргызстандын туңгуч элчиси болуп иштеп келген, профессор Тилектеш Ишемкулов ой бөлүштү.
- Казакстанда эмне үчүн эрте шайлоо өттү?
- Казакстандын бир топ саясий коомдору, өзгөчө “Нур Отан” партиясынын ашынган мүчөлөрү бир четинен Нурсултан Назарбаевге жагалдануу үчүн, экинчиден кандайдыр бир деңгээлде аны дагы жогору көтөрүп, даңазалаш үчүн булар өздөрүнүн парламентинде карап туруп, ажонун президенттик мөөнөтүн он жылга чейин узартуу жөнүндө референдум жарыялайбыз деп, бир добуштан кол көтөрүштү.
Бүткүл Казакстандын аймагы боюнча муну аябай күпүлдөп колдошуп, анан чынын айтыш керек, Батыштын бир топ лидерлери, ошол ЕККУ өңдүү тиешелүү укук коргоочу органдардын баары жапа тырмак каршы чыгышпадыбы. “Бул демократияны бузгандык, мындай болбойт, бул кандай болмок эле, эмки жылы мунун шайлоосу боло турган болсо, эмне үчүн мөөнөтүнөн мурда “дүр” эттирип он жылга узартып жатышат” дешти.
Ошол учурда оппозиция маанайындагы бир топ ички партиялар да буга жапа тырмак каршы чыгышканда, саясатта карт карышкыр болуп калган Нурсултан аке ойлонду: "минтип отурсам кадыр-баркымды жоготуп алам" деген ойго келди да, парламенттин чыгарып берген чечимине бул киши кол койбой, ага вето таштап салды. Анан ошонун арты менен автоматтык түрдө мөөнөтүнөн мурда шайлоого барам деп, мына шайлоону үч айлык мөөнөт ичинде жарыялап таштабадыбы. Маселенин баары ушунда болду. Мына ушундан да бул кишинин аябай такшалган, дасыккан, бардыгын көрө билген дипломат экендигин, көрөгөчтүгүн көрсөттү.
Кыргызстандан үлгү алган оппозиция
- Буга чейинки айрым өлкөлөрдөгү элдик толкундоолор, анын ичинде өткөн жылдагы Кыргызстандагы толкундоолор жана андан кийинки өзгөрүүлөр Казакстанда президенттик шайлоонун мөөнөтүнөн мурда өтүшүнө таасирин тийгиши мүмкүнбү?
- Кандайдыр бир деңгээлде таасирин тийгизди деп айтууга болот. Кыргызстан Борбордук Азияда гана эмес, жалпы эле КМШ өлкөлөрүнүн аймагында биринчилерден болуп референдум жана шайлоонун жолу менен демократиялык башкаруунун системасына өтпөдүкпү.
Ошондуктан “жаман адат жабышкак, жаман илдет илинчек” дегендей болуп, булар чочуп кетти. Бир эмес эки ажосун "оозго коюп кууп чыгып жаткан" кыргыз туугандар ушундай кылып жатса, биз эмне үчүн турабыз дешти.
Биз Казакстандын демократиялык күчтөрүнө шыкак бердик. Ошондуктан алар чочуп кетти. Биздин жөрөлгөбүз, биздин революциялык чыгышыбызды оппозиция өрнөк кылып, модел кылып алып кетпесин, кыргыз туугандарды туурап кетпесин деп, алдын алуу деңгээлинде шайлоого чыгып кеткени, кандайдыр бир деңгээлде булардын кутулуп кетишине шарт түздү дегенге болот.
Назарбаевдин дымагы
- Сиз буга чейин Казакстанда бир топ жыл Кыргызстандын элчиси болуп келдиңиз. Абалды түшүнсөңүз керек. Мына президенттик шайлоого төрт талапкер ат салышты. Алардын ичинде оппозициянын бир дагы көрүнүктүү өкүлү жок. Бул эмнеден кабар берет? Бул Казакстандагы оппозициянын алсыздыгыбы, же бийликтин күчтүүлүгүбү?
- Сөздүн чынын айтуу керек. Эгер биздин өлкөдөгү оппозиция менен казак туугандардыкын салыштыра турган болсок, алар таптакыр эле ат чабым артта калышат. Анткени бизде оппозиция бир нече жолу ачык күрөшкө чыгып жатып, жыл өткөн сайын такшалып, улам жаңы тажрыйбага ээ болуп жатышат. Улам барган сайын жаңы күчтөр кошулуп, алар өздөрүнүн жүзүн көргөзүп жатышат. Казак туугандар кандайдыр бир деңгээлде дымып эле жатып калышты.
Мунун бир топ себеби бар. Анкени турмуш деңгээли, улуттук кирешени алганда булар азыр КМШ өлкөлөрүндө экинчи, үчүнчү орундарга чыкты. Ошондуктан алардын турмуш деңгээли, жашоо-шарты да, жөлөк пулдары да бизге караганда алда ганча жогору турат. Мына ошолор ушуга таянып жатышат.
Мындан тышкары Назарбаев амбициясы, ичинен буркан-шаркан болгон сезими менен "15 жылдын аралыгында Казакстан дүйнөнүн өнүккөн 50 өлкөсүнүн катарына кошулат, эгер жакшы иштей турган болсок муну он беш жыл эмес, он жылдын аралыгында жеткирип койобуз" деди. Бул да болсо элдин көңүлүн жубатып, өзүнө тартуунун амал-айласы болуп эсептелет.
Президенттикке алгач 12 киши чыккан. Булардын бардыгы тең эле жасалма түрүндө болду. Түрткүлөп, булардын тегерегиндегилердин бардыгы эле аларды атайылап чыгарган. Анан жакындаганда акчасы да жетпейт экен, казак тилин билбейт экен деген шылтоо менен алардын бардыгы тең эле аттан шыпырылып, оодарылып түшүп калышты.
- Өткөн жылдагы апрель окуяларынан кийин Казакстан менен Кыргызстандын ортосундагы ымаланын солгундаганы айтылып жүрбөйбү. Шайлоонун алдын ала жыйынтыктары боюнча Нурсултан Назарбаевдин жеңип чыгары шексиз. Назарбаев шайлангандан кийин кыргыз-казак мамилеси ушул бойдон эле калабы?
- Сөзсүз түрдө оңолот. Кайра түз жолго түшөт деп айта алам. Анткени мен алгачкы кыргыздын улуттук элчиси болуп, болгондо да эң биринчи элчи болуп, эгемендикти алгандан кийин үч жыл иштеп келдим. Ал кишини абдан жакшы билем. Ал кишинин үйүндө, ар кандай жолугушууларда бир нече жолу болгом. Дайыма кыргыз элине болгон өзүнүн чыныгы сүйүү сезимин билдирип турат. Апрель окуясынан кийинки салкын мамилелер чочулоодон улам болду. Эми Назарбаев бекем отургандан кийин ымала оңолот.
- Рахмат.
- Казакстандын бир топ саясий коомдору, өзгөчө “Нур Отан” партиясынын ашынган мүчөлөрү бир четинен Нурсултан Назарбаевге жагалдануу үчүн, экинчиден кандайдыр бир деңгээлде аны дагы жогору көтөрүп, даңазалаш үчүн булар өздөрүнүн парламентинде карап туруп, ажонун президенттик мөөнөтүн он жылга чейин узартуу жөнүндө референдум жарыялайбыз деп, бир добуштан кол көтөрүштү.
Бүткүл Казакстандын аймагы боюнча муну аябай күпүлдөп колдошуп, анан чынын айтыш керек, Батыштын бир топ лидерлери, ошол ЕККУ өңдүү тиешелүү укук коргоочу органдардын баары жапа тырмак каршы чыгышпадыбы. “Бул демократияны бузгандык, мындай болбойт, бул кандай болмок эле, эмки жылы мунун шайлоосу боло турган болсо, эмне үчүн мөөнөтүнөн мурда “дүр” эттирип он жылга узартып жатышат” дешти.
Ошол учурда оппозиция маанайындагы бир топ ички партиялар да буга жапа тырмак каршы чыгышканда, саясатта карт карышкыр болуп калган Нурсултан аке ойлонду: "минтип отурсам кадыр-баркымды жоготуп алам" деген ойго келди да, парламенттин чыгарып берген чечимине бул киши кол койбой, ага вето таштап салды. Анан ошонун арты менен автоматтык түрдө мөөнөтүнөн мурда шайлоого барам деп, мына шайлоону үч айлык мөөнөт ичинде жарыялап таштабадыбы. Маселенин баары ушунда болду. Мына ушундан да бул кишинин аябай такшалган, дасыккан, бардыгын көрө билген дипломат экендигин, көрөгөчтүгүн көрсөттү.
Кыргызстандан үлгү алган оппозиция
- Буга чейинки айрым өлкөлөрдөгү элдик толкундоолор, анын ичинде өткөн жылдагы Кыргызстандагы толкундоолор жана андан кийинки өзгөрүүлөр Казакстанда президенттик шайлоонун мөөнөтүнөн мурда өтүшүнө таасирин тийгиши мүмкүнбү?
- Кандайдыр бир деңгээлде таасирин тийгизди деп айтууга болот. Кыргызстан Борбордук Азияда гана эмес, жалпы эле КМШ өлкөлөрүнүн аймагында биринчилерден болуп референдум жана шайлоонун жолу менен демократиялык башкаруунун системасына өтпөдүкпү.
Апрель окуясынан кийинки салкын мамилелер чочулоодон улам болду. Эми Назарбаев бекем отургандан кийин ымала оңолот.
Ошондуктан “жаман адат жабышкак, жаман илдет илинчек” дегендей болуп, булар чочуп кетти. Бир эмес эки ажосун "оозго коюп кууп чыгып жаткан" кыргыз туугандар ушундай кылып жатса, биз эмне үчүн турабыз дешти.
Биз Казакстандын демократиялык күчтөрүнө шыкак бердик. Ошондуктан алар чочуп кетти. Биздин жөрөлгөбүз, биздин революциялык чыгышыбызды оппозиция өрнөк кылып, модел кылып алып кетпесин, кыргыз туугандарды туурап кетпесин деп, алдын алуу деңгээлинде шайлоого чыгып кеткени, кандайдыр бир деңгээлде булардын кутулуп кетишине шарт түздү дегенге болот.
Назарбаевдин дымагы
- Сиз буга чейин Казакстанда бир топ жыл Кыргызстандын элчиси болуп келдиңиз. Абалды түшүнсөңүз керек. Мына президенттик шайлоого төрт талапкер ат салышты. Алардын ичинде оппозициянын бир дагы көрүнүктүү өкүлү жок. Бул эмнеден кабар берет? Бул Казакстандагы оппозициянын алсыздыгыбы, же бийликтин күчтүүлүгүбү?
- Сөздүн чынын айтуу керек. Эгер биздин өлкөдөгү оппозиция менен казак туугандардыкын салыштыра турган болсок, алар таптакыр эле ат чабым артта калышат. Анткени бизде оппозиция бир нече жолу ачык күрөшкө чыгып жатып, жыл өткөн сайын такшалып, улам жаңы тажрыйбага ээ болуп жатышат. Улам барган сайын жаңы күчтөр кошулуп, алар өздөрүнүн жүзүн көргөзүп жатышат. Казак туугандар кандайдыр бир деңгээлде дымып эле жатып калышты.
Мунун бир топ себеби бар. Анкени турмуш деңгээли, улуттук кирешени алганда булар азыр КМШ өлкөлөрүндө экинчи, үчүнчү орундарга чыкты. Ошондуктан алардын турмуш деңгээли, жашоо-шарты да, жөлөк пулдары да бизге караганда алда ганча жогору турат. Мына ошолор ушуга таянып жатышат.
Мындан тышкары Назарбаев амбициясы, ичинен буркан-шаркан болгон сезими менен "15 жылдын аралыгында Казакстан дүйнөнүн өнүккөн 50 өлкөсүнүн катарына кошулат, эгер жакшы иштей турган болсок муну он беш жыл эмес, он жылдын аралыгында жеткирип койобуз" деди. Бул да болсо элдин көңүлүн жубатып, өзүнө тартуунун амал-айласы болуп эсептелет.
Президенттикке алгач 12 киши чыккан. Булардын бардыгы тең эле жасалма түрүндө болду. Түрткүлөп, булардын тегерегиндегилердин бардыгы эле аларды атайылап чыгарган. Анан жакындаганда акчасы да жетпейт экен, казак тилин билбейт экен деген шылтоо менен алардын бардыгы тең эле аттан шыпырылып, оодарылып түшүп калышты.
Биз Казакстандын демократиялык күчтөрүнө шыкак бердик.
- Өткөн жылдагы апрель окуяларынан кийин Казакстан менен Кыргызстандын ортосундагы ымаланын солгундаганы айтылып жүрбөйбү. Шайлоонун алдын ала жыйынтыктары боюнча Нурсултан Назарбаевдин жеңип чыгары шексиз. Назарбаев шайлангандан кийин кыргыз-казак мамилеси ушул бойдон эле калабы?
- Сөзсүз түрдө оңолот. Кайра түз жолго түшөт деп айта алам. Анткени мен алгачкы кыргыздын улуттук элчиси болуп, болгондо да эң биринчи элчи болуп, эгемендикти алгандан кийин үч жыл иштеп келдим. Ал кишини абдан жакшы билем. Ал кишинин үйүндө, ар кандай жолугушууларда бир нече жолу болгом. Дайыма кыргыз элине болгон өзүнүн чыныгы сүйүү сезимин билдирип турат. Апрель окуясынан кийинки салкын мамилелер чочулоодон улам болду. Эми Назарбаев бекем отургандан кийин ымала оңолот.
- Рахмат.