Көп түрдүүлүк жана коом
"Азаттык": Индира айым, Кыргызстандагы диний абалды коопсуз деп ойлойсузбу?
Индира Асланова: "Коопсуздук маселесинде коркунуч бар" деп абалды курчуткандан алысмын. Мамлекеттик саясатты жана эксперттердин өзгөчө көңүл бурушун талап кылган айрым кооптуу жагдайлар гана бар деген пикирдемин. Диний абал оор деп да айта албайм. Узак мөөнөттө коркунуч алып келиши мүмкүн болгон кооптуу жагдайлар бар. Ошондуктан радикалдашуунун жана экстремизмдин алдын алуу боюнча жасала турган жумуштар арбын. Мисалы, коомдо ар түрдүү топтордун ортосунда бөлүнүү бар. Диний топтордун арасында бөлүнүү болгондой эле, диний топтор менен диний эмес топтордун ортосунда да ажырым бар. Мусулман жамааттары ар башка.
"Диний ар түрдүүлүк" деген нерсе пайда болбодубу, бизде. Өлкөбүз жалгыз улутка же бир эле диний топко негизделбейт да. "Ушундай шартта бул ар түрдүүлүк менен биз кандай иш алып барышыбыз керек?" деген маселе турат. Биз бул ар түрдүүлүктү коркунуч катары карайбызбы же андан жакшы нерселерди алып, пайдаланабызбы? Дал ушул жерде ар түрдүүлүктү түшүнбөө жана кабыл албоо боюнча радикалдуу көз караш жана иш-аракеттер коопсуздукка коркунуч туудурат деп ойлойм.
Эл бул ар түрдүүлүктү кабыл алгысы келбеши мүмкүн. Башка динге өткөн жарандарыбызга болгон мамиле, аларды жерге берүүдөгү кыйынчылыктар, бир топтун ошол эле диндеги башка кичине жамааттарды кабыл албаганы жана башка маселелер буга мисал боло алат. Аларды мамлекеттин саясатында жана жалпы эле коомдо көрүүгө болот. Мамлекеттин белгилүү бир дин түшүнүгү үчүн гана ыңгайлуу шарт түзүүгө аракет кылышы башкалар тарабынан коркунуч катары кабыл алынууда.
Дагы бир мисал айта кетейин. Акыркы мезгилде диний уюмдардын санын көзөмөлгө алуу аракети болууда. Дин тууралуу мыйзамга жаңы өзгөртүүлөрдү киргизүү менен диний уюм ачууну каалагандардын санын беш жүз адамга чыгаруу максаты коюлуп жатат. Кыскасы бизде калыптанып жаткан ар түрдүүлүктү кабыл албоонун, ага каршы туруунун өзү радикалдашуу коркунучу катары каралышы керек. Мен муну диний ар түрдүүлүкө каршы болуу түрткү болгон радикалдашуу деп айтаар элем.
Өзгөчө зордук-зомбулукка таянган экстремизм боюнча айткым келет. "Зордук-зомбулукка таянган экстремизм барбы же жокпу?" деген маселе эмес, бул. Биз аны менен кантип күрөшүү керек экенин азырынча билбейбиз. Биздин мамлекет эле эмес, бул коркунуч менен кантип күрөшүү керек экенин дүйнө жүзүндө эч ким билбейт. Мисалы, түрмөгө камалгандар менен кантип иш алып барууну өздөштүрө элекпиз.
Согуш талаасынан кайтып келгендер менен иштөөнү билбейбиз. Аларды коомго аралаштыруу, кайрадан тарбиялоо менен алек болобузбу? Алардын коомчулукка кошула албай жаткан туугандары эмне болот? Ошондуктан белгилүү бир иш алып барууну талап кылган топтор бар, бирок биз алар менен кантип иштөөнү билбейбиз. Керек болсо биз аларга көңүл да бөлбөйбүз.
Дин концепциясы жана экспертиза
"Азаттык": Мамлекеттин бул тармактагы саясатын кандай деп баалайт элеңиз?
Индира Асланова: 2006-жылы кабыл алынган жана таптакыр ишке ашпаган Дин концепциясына караганда 2014-жылы кабыл алынган Дин концепциясы белгилүү өлчөмдө ишке ашып жатат. Дин концепциясынын ишке ашуусу боюнча бир жарым жыл мурда биз өткөргөн талдоо аркылуу пландалган иш-чаралардын 60-70 пайызы аткарылганы же аткарылып жатканы аныкталган.
Мындан сырткары Дин концепциясы ушунчалык эле жакшы жазылгандыгы үчүн эмес, мамлекет, коомдук уюмдар жана эл аралык уюмдар бул концепцияны ишке ашыруу максатында бардык күчүн жумшагандыгы үчүн майнап чыгууда.
Диний экспертиза маселеси да бир жолго коюлду. Мурда диний экспертизанын деңгээли аябай жаман эле. 90-жылдардан бери методологиялык негиз жана "бул экспертиза кандай жасалышы керек" деген түшүнүк да жок эле. Азыр ким, кандай экспертиза менен алек болот - белгилүү болуп калды. Кылмыш-жаза кодексинин 299-беренеси, башкача айтканда "Экстремизм" боюнча экспертиза менен мындан ары Мамлекеттик соттук экспертиза кызматы алек болмокчу. Бул экспертиза толук лингвистикалык-психологиялык экспертиза болуп эсептелинет. Эми белгилүү бир диний адабият же болбосо диний чакырык экстремисттик же экстремисттик эмес экенин, экстремисттик чакырыктын бар же жок экенин дин таануучу эмес, лингвист жана психолог аныктайт.
Мындан ары Дин комиссиясынын милдетине соттук дин таануучулук экспертиза жүргүзүү кирбейт. Дин комиссиясы диний уюмдарды каттоодо же диний адабиятты өлкөгө алып кирүүдө мамлекетик дин таануучулук экспертиза жүргүзөт.
"Азаттык": Буга чейин Дин комиссиясы соттук дин таануучулук экспертиза жүргүзүп келген да. Анда ал экспертизалардын мыйзамдуулугу боюнча маселе пайда болууда. "Экстремизм" беренеси менен түрмөдө отургандар өз ишин кайра кароону талап кылышы мүмкүнбү?
Индира Асланова: Дин комиссиясынын соттук-эксперттик жыйынтык чыгарышы туура эмес иш болгон. Юстиция министрлиги "Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссия соттук-эксперттик орган болуп эсептелбейт" деп расмий түрдө билдирген. Эгерде камалган жарандын ишинде ушундай бир эксперттик жыйынтык негиз катары кабыл алынган болсо, анда ал ишти кайра кароону талап кыла алат деген ойдомун.
"Азаттык": Дин комиссиясына жаңы жетекчи келгенден кийин эмне өзгөрдү? Азыркы директордун саясаты мурдагыдан эмнеси менен айырмаланат?
Индира Асланова: Менин оюмча жыйынтык чыгарууга азырынча эрте. Бирок азыркы жетекчи маселелерге илимий жана жумшагыраак мамиле кылганы байкалат. Бул кандай жыйынтыкка алып барат - азыр айта албайм. Чынын айтсам, жеке адам мамлекеттин саясатына кандай таасир тийгизип жатканына көп деле көңүл бурган жокмун.
Айт намаз, Бишкек
"Азаттык": Сиз мектептерге "Дин маданиятынын тарыхы" сабагы киришин кызуу жактаган илимпоздордун бирисиз. Окуу китебинин даярдалышына да салым кошуп келесиз. Бул сабак мектептерге эмне максатта киргизилүүдө?
Индира Асланова: Бул сабактын мектептерге киргизилишинин себептерин жалпы карашыбыз керек. Негизги максат - баланын дин маселесинде эркин ой жүгүртүшүнө, диндин маданияттын өнүгүшүнө кошкон салымын түшүнүшүнө шарт түзүү. Муну менен бирге радикалдашуунун алдын алуу максаты да коюлат.
Бирок булардын баарына жалпы карашыбыз керек. Жумасына бир саат кирген сабак радикализмди жоюп салат деп айтуудан, албетте, алыспыз. Сабак балдарга ар түрдүү диний салт-санаа бар экенин түшүнүүгө, ар бир дин дүйнөлүк маданияттын, илим-билимдин, искусствонун өнүгүшүнө өз салымын кошконун көрүүгө мүмкүнчүлүк берет.
Дүйнө жүзүндө ар түрдүү динге ишенген ар түрдүү адамдар боло турганын аңдоого жардам берет. Бул диний сабак эмес. Бул комплекстүү түрдө жүргүзүлчү жумуш. Бул сабак радикализмдин алдын алуу программасынын бир бөлүгү болуп эсептелет.
"Бул сабактын ордуна белгилүү бир динди үйрөткөн сабак кирсин" деген сунуштар айтылып жатат. Бирок мен буга кошулбайм. Азыркы учурда динди үгүттөгөн ар түрдүү диний окуу жайлар бар. Ата-энелер кааласа балдарын ошол окуу жайларга берип, динди үйрөтсө болот. Биздин мамлекетибиз дүйнөбий мамлекет болуп эсептелет. Азыркы учурда диний окуу жайлар өздөрүнүн окуу программаларын өздөрү аныктаганы туура деп ойлойм.
Гүленчилер жана салафийлер
"Азаттык": Салафийлер коопсуздук үчүн коркунуч туудурат деп ойлойсузбу?
Эмне үчүн катардагы жаран жогорку даражалуу адамга карата эки-үч сүйлөм жазганы үчүн экстремист катары жоопко тартылат да, ал эми мечитте отуруп алып диний кастыкты козуткан, диний жана жыныстык чыдамсыздыкты үгүттөгөн диний жетекчилерге эч кандай көңүл бурулбайт?
Индира Асланова: Салафизм Кыргызстан үчүн маселе жаратып жатканын акыркы мезгилде көп эле угуп келем. Адистер да "салафизм жаман жана коркунучтуу" деп айтып жүрүшөт. Бирок мен ушуга чейин салафизмге карата эмне иш кылыш керек экени жөнүндө бир да сунуш уга элекмин.
Жеке өзүм бардык эле салафийлерди эмес, алардын радикалдуу топторун коркунучтуу деп эсептейм. Башка жактан алып караганда мамлекет ханафий - мазхабын колдоп жаткан болсо да, эмнеге ишенүү керек же керек эмес экени - ар бир жарандын өзүнүн иши.
Коомчулук өзүнө эмне керек экенин өзү аныкташы керек. Ошондуктан мамлекет жигердүү иш алып барып жаткан радикалдуу салафийлерге чара көрбөй коюп ката кетирип жатат. Эмне үчүн катардагы жаран жогорку даражалуу адамга карата эки-үч сүйлөм жазганы үчүн экстремист катары жоопко тартылат да, ал эми мечитте отуруп алып диний кастыкты козуткан, диний жана жыныстык чыдамсыздыкты үгүттөгөн диний жетекчилерге эч кандай көңүл бурулбайт? Бул эки ача мамиле "адилеттүүлүк болот, туура эмес иш жасагандар жоопко тартылат" деген ишенимдин жоголушуна алып барат.
"Азаттык": Гүленчиликтин Кыргызстанда жайылышына кандай карайсыз?
Индира Асланова: Мен бул нерседе коркунуч көрбөй эле турам. Гүленчилик - Түркиянын маселеси. Биздин мурдагы президентибиз айткандай, биз Түркия эмеспиз. Фетхуллах Гүлендин окуусу динге, туугандарга, коомчулукка кандай караш керек деген максатта жарандарыбызга өзүнүн көз карашын жаюуда. Гүленчилер саясатка кандай таасир тийгизип жатканы тууралуу саясат таануучулардан сураш керек го. Менин бул тууралуу пикирим жок.
"Ыйман" фонду менен муфтияттын ишмердиги
"Азаттык": Дин чөйрөсүндөгү маселелерди чечүүгө “Ыйман” фонду кандай таасир тийгизүүдө? Маселелердин чечилишине өз салымын кошуп жатабы?
Индира Асланова: Эң өкүнүчтүүсү - иш-аракет жүргүзүш үчүн “Ыйман” фонду тар багытты тандап алды. Ошол себептен бул фонддун ишмердүүлүгү чектелип калды. "Ыйман" деген аталыш белгилүү бир динди эле эмес, башка диндерди да камтыган кеңири мааниге ээ.
Бул “Ыйман” фонду иш алып барып жаткан жалгыз эле исламий чөйрөнү түшүндүрбөйт да. Мен чоң жумуштар жасалып жатканын, имамдардын билим деңгээлин жогорулатуу боюнча көп сандаган окуулар уюштурулганын, көп акча жумшалганын көрүп жатам. Бирок мен “Ыйман” фондунун ишмердүүлүгүндө ачык-айкындыктын камсыздалганын, аялдарга багытталган иш-аракеттердин жүргүзүлгөнүн көрбөй жатам. Аялдардын радикалдашуусу жөнүндө айтылат, бирок аялдар менен иш жүргүзүлбөй жатат. Муфтияттын аялдар менен иштешпей келе жатканын билебиз, бирок бул багытта иш алып барат деген “Ыйман” фонду бул маселени таштап жатканы, албетте, суроо туудурат.
"Азаттык": Сиздер Кыргызстан мусулмандар дин башкармалыгынын ишмердүүлүгү боюнча да атайын талдоо жүргүзгөн элеңиздер. Муфтияттагы кайсы маселелер чечилбеген бойдон калууда?
Кыргыз тилинен башка тилде диний үгүт-насаат жүргүзүлбөй жатат. Эмне үчүн салафизм орусча сүйлөгөн жаштардын арасында жайылууда? Себеби орусча сүйлөгөн шаардык жаштар дин тууралуу маалыматты орусча булактардан гана алып жатышат.
Индира Асланова: Кыргызстан мусулмандар дин башкармалыгы жалаң эле диний уюм эмес, көптөгөн тармактык түзүмдөргө ээ болгон эң чоң коомдук мекеме болуп эсептелет. Ошондуктан жигердүү иш алып барыш үчүн жалгыз эле динди билүү жетишсиздик кылат, бул жерде башкаруучулук жөндөм да керек. Ушул нерсеге чоң маани бериш керек. Мусулмандар дин башкармалыгынын башка коомдук уюмдар, мекемелер жана топтор менен байланышына өзгөчө көңүл буруш керек жана алар менен иштешүүнүн жол-жобосун табыш керек.
"Кыргызстандагы бардык мусулмандарды бириктирет" деген муфтият азыр белгилүү гана улуттагы мусулман топту колдоодо жана бир гана агымды жаюуда. Кыргызстан мусулмандар дин башкармалыгында мусулманчылыкты карманган бардык улуттардын өкүлдөрү жок. Кыргыз тилинен башка тилде диний үгүт-насаат жүргүзүлбөй жатат.
Эмне үчүн салафизм орусча сүйлөгөн жаштар арасында жайылууда? Себеби орусча сүйлөгөн шаардык жаштар дин тууралуу маалыматты орусча булактардан гана алып жатышат. Ал булактар көбүнесе салафизмди жаюуда.
Муфтият сыяктуу салттуу диний уюмдар жаштардын суроолоруна орус тилинде канааттандыраарлык жооп бербей жатышат. Ошондуктан муфтият Кыргызстандагы бардык мусулмандардын өкүлү боло ала турган уюм болуп саналбайт. Белгилүү бир улуттун жана белгилүү бир исламдык агымдын гана өкүлү болууда.
Муфтиятта бардык улуттагы мусулман топтордун жана исламдагы агымдардын өкүлдөрү болушу керек. Мусулманчылыкты карманган улуттардын жана ар түрдүү исламдык агымдардын, кыймылдардын өкүлдөрү муфтият алардын кызыкчылыгын да колдорун сезиши керек. Ушул нерсени муфтият азырынча бере албай жатат.