Кытай менен Борбор Азиянын беш мамлекети арасындагы соода-экономикалык байланыш ылдам өсүп барат. Быйыл Тажикстандын Мургаб шаарында кытайлыктар курган чоң кампа жай ачылат. Бул кампа жай бүтсө, Кытайдан Борбор Азияга кийим-кече, электрондук жана башка товарлар дагы агылып келе баштайт.
Ошентип 1893-жылы Россия курган аскерий чептин айланасында түптөлгөн шаарча Кытай регионго кирчү жана бир дарбазага айланат.
Кытай акыркы жылдары Чыгыш жана Түштүк Чыгыш Азиядагы соода жана саясый таасирин акырындап күчөтүүдө. Бээжин бир кезде Россия үстөмдүк кылган Борбор Азияга да шашпай боюн баткырууда.
Кытай жетекчилиги Борбор Азияны өлкөнүн энергетикалык коопсуздугун камсыздоодо, тышкы сооданы кеңейтүүдө жана Синзяндагы же Чыгыш Түркстандагы этникалык туруктуулукка жетишүүдө негизги таяныч деп билет. Ошон үчүн региондон чыгышты көздөй мунай-газ куурлары тартылууда; темир жана тасма жолдор салынууда; Борбор Азиянын байтак шаарларында мандарин тилин үйрөткөн Конфуций институттары ачылууда.
Кытайлык генерал Лю Ячжоунун айтышынча, “Борбор Азия бүгүнкү Кытай үчүн теңир берген ырыскынын берекелүү бир бөлүгү”. Андан улам “Нью-Йорк Таймс” гезити региондогу беш күнкорсуз өлкө: Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан, Түркмөнстан жана Өзбекстан кайрадан Россия, Кытай, АКШ сыяктуу ири державалар атаандашкан майданга айланды, деп жазат 2-январдагы санында.
Бул үч оюнчунун ичинен Кытай эмнеси менен айырмаланат? Бул суроого:
“Кытай АКШ жана Россиядан өзгөчөлөнүп, саясый максатын эч качан ачык жарыялабайт. Ошон үчүн Кытайдын геосаясаты ар кандай күбүр-шыбырлар менен коштолууда. Бээжин азыр Борбор Азиядагы саясатын эки багытта жүргүзүүдө. Биринчиси, аймактын энергетикалык байлыктарына кирүү. Себеби Кытайдын экономикасы тез өсүп жаткандыктан мунай-газга жана башка ресурстарга талап өсүүдө. Экинчиси, Кытай катардагы мамлекет эмес, дүйнөлүк империя болууну кааласа, Борбор Азияны контролдоо өтө маанилүү,”-дейт тажикстандык эксперт Парвиз Муллажанов.
Баса, WikiLeaks сайтында жарыяланган маалыматтарга караганда, АКШлык дипломаттар Кытай "Манас" транзиттик борборун жабуу үчүн кыргыз бийликтерине 3 миллиард доллар сунуш кылган деп шектенишет. Мындай шектенүүгө АКШнын Бишкектеги элчиси Татиана Гфеллер айым 2009-жылы 13-февралда Кытай элчиси Чжан Яньнан менен болгон кездешүүдө Кыргыз тараптан берегидей маалымат алганын айтканда, орусча сүйлөшүп жаткан кытайлык элчинин сөз таппай буйдалып калганы негиз берген.
Парвиз Муллажановдун сөзүнчө, бүгүн Тажикстан-Кытай арасындагы экономикалык байланыш жигердүү өнүгүүдө жана Тажик жетекчилиги үчүн Бээжиндин кредитти эч кандай саясый талабы жок бергени маанилүү.
“Кытай Тажикстан үчүн ири инвесторлордун бири. Инвестицияны негизинен инфраструктурага салууда,-дейт Муллажанов. -Тажик өкмөтү үчүн Кытайдын Батыш инвесторлору сыяктуу демократия, адам укугу, сөз эркиндигинин абалы деп, талап койбогону маанилүү. Кытай үчүн өз жумушчуларын салган капиталы менен кошо өлкөгө ала баруу маанилүү. Алар акырындап отуруп, өзүнчө диаспорага айланат. Бул диаспора болочокто ошо өлкөдөгү ички жагдайга таасир этчү күчкө айланат”.
Статистикалык маалыматтарга кайрылсак, Кытай менен Борбор Азия өлкөлөрү арасындагы соода 1992-жылы 527 миллион долларды түзсө, 2009-жылы 25, 9 миллиард долларга чыккан. Бул, генерал Лю Ячжоу жазгандай, Борбор Азия элдеринде керектөөнүн жарыша өсүшүнө алып барды.
Соода-экономикалык кызматташуу Кытайдын таасирин да өстүрүүдө. Ошол эле учурда, арзан жумуш күчү өндүргөн кытай товарлары каптап кирген өлкөлөрдө күнүмдүк тириликке зарыл товарларды өндүргөн ишканалардын абалын оорлотууда. Жумушчулар ишсиз калууда.
Кытай акыркы жылдары Чыгыш жана Түштүк Чыгыш Азиядагы соода жана саясый таасирин акырындап күчөтүүдө. Бээжин бир кезде Россия үстөмдүк кылган Борбор Азияга да шашпай боюн баткырууда.
Кытай жетекчилиги Борбор Азияны өлкөнүн энергетикалык коопсуздугун камсыздоодо, тышкы сооданы кеңейтүүдө жана Синзяндагы же Чыгыш Түркстандагы этникалык туруктуулукка жетишүүдө негизги таяныч деп билет. Ошон үчүн региондон чыгышты көздөй мунай-газ куурлары тартылууда; темир жана тасма жолдор салынууда; Борбор Азиянын байтак шаарларында мандарин тилин үйрөткөн Конфуций институттары ачылууда.
Кытайлык генерал Лю Ячжоунун айтышынча, “Борбор Азия бүгүнкү Кытай үчүн теңир берген ырыскынын берекелүү бир бөлүгү”. Андан улам “Нью-Йорк Таймс” гезити региондогу беш күнкорсуз өлкө: Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан, Түркмөнстан жана Өзбекстан кайрадан Россия, Кытай, АКШ сыяктуу ири державалар атаандашкан майданга айланды, деп жазат 2-январдагы санында.
Бул үч оюнчунун ичинен Кытай эмнеси менен айырмаланат? Бул суроого:
“Кытай АКШ жана Россиядан өзгөчөлөнүп, саясый максатын эч качан ачык жарыялабайт. Ошон үчүн Кытайдын геосаясаты ар кандай күбүр-шыбырлар менен коштолууда. Бээжин азыр Борбор Азиядагы саясатын эки багытта жүргүзүүдө. Биринчиси, аймактын энергетикалык байлыктарына кирүү. Себеби Кытайдын экономикасы тез өсүп жаткандыктан мунай-газга жана башка ресурстарга талап өсүүдө. Экинчиси, Кытай катардагы мамлекет эмес, дүйнөлүк империя болууну кааласа, Борбор Азияны контролдоо өтө маанилүү,”-дейт тажикстандык эксперт Парвиз Муллажанов.
Баса, WikiLeaks сайтында жарыяланган маалыматтарга караганда, АКШлык дипломаттар Кытай "Манас" транзиттик борборун жабуу үчүн кыргыз бийликтерине 3 миллиард доллар сунуш кылган деп шектенишет. Мындай шектенүүгө АКШнын Бишкектеги элчиси Татиана Гфеллер айым 2009-жылы 13-февралда Кытай элчиси Чжан Яньнан менен болгон кездешүүдө Кыргыз тараптан берегидей маалымат алганын айтканда, орусча сүйлөшүп жаткан кытайлык элчинин сөз таппай буйдалып калганы негиз берген.
Кытай президенти Ху Цзянтао жана Өзбекстан президенти Ислам Каримов Ташкенттеги кездешүүдөн кийин шампан ичишүүдө. 9-июнь 2010
Дүйшөмбүлүк эксперттин баамдашынча, Кытайдын регионго болгон астейдил мамилеси, берешендеги АКШлык таанымал саясатчы Збигнев Бзежинскийдин лакапка айланган мына бу сөзүнө да байланыштуу. “Россия Украина жана Борбор Азиясыз жөнөкөй эле улуттук мамлекет. Украина жана Борбор Азиялуу Россия – бул империя”,- деген Бзежинский.
Парвиз Муллажановдун сөзүнчө, бүгүн Тажикстан-Кытай арасындагы экономикалык байланыш жигердүү өнүгүүдө жана Тажик жетекчилиги үчүн Бээжиндин кредитти эч кандай саясый талабы жок бергени маанилүү.
“Кытай Тажикстан үчүн ири инвесторлордун бири. Инвестицияны негизинен инфраструктурага салууда,-дейт Муллажанов. -Тажик өкмөтү үчүн Кытайдын Батыш инвесторлору сыяктуу демократия, адам укугу, сөз эркиндигинин абалы деп, талап койбогону маанилүү. Кытай үчүн өз жумушчуларын салган капиталы менен кошо өлкөгө ала баруу маанилүү. Алар акырындап отуруп, өзүнчө диаспорага айланат. Бул диаспора болочокто ошо өлкөдөгү ички жагдайга таасир этчү күчкө айланат”.
Статистикалык маалыматтарга кайрылсак, Кытай менен Борбор Азия өлкөлөрү арасындагы соода 1992-жылы 527 миллион долларды түзсө, 2009-жылы 25, 9 миллиард долларга чыккан. Бул, генерал Лю Ячжоу жазгандай, Борбор Азия элдеринде керектөөнүн жарыша өсүшүнө алып барды.
Соода-экономикалык кызматташуу Кытайдын таасирин да өстүрүүдө. Ошол эле учурда, арзан жумуш күчү өндүргөн кытай товарлары каптап кирген өлкөлөрдө күнүмдүк тириликке зарыл товарларды өндүргөн ишканалардын абалын оорлотууда. Жумушчулар ишсиз калууда.