Фридом Хаус уюму 2009-жыл үчүн жаңы баяндамасын жарыялады. Ага караганда, постсоветтик өлкөлөр, анын ичинде Кыргызстан да саясий укуктар менен жарандык эркиндик кедеринен кеткендердин алдыңкы сабында.
Башкеңсеси АКШда жайгашкан Фридом Хаустун "Дүйнөдөгү эркиндик" деп аталган баяндамасы 183 өлкөнү, Тоолуу-Карабах же Тибет өңдүү 13 талаштуу аймакты камтыйт. Баяндамада 183 мамлекеттин 89суна "эркин", 62сине "жарым –жартылай эркин" 42сине "эркин эмес" деген аныктама берилген. Мындан бир жыл мурдагы отчет менен салыштырсак, 2008-жылдын жыйынтыгы боюнча "эркин" өлкөлөрдүн саны бирөөгө азайды, "эркин эместердин" саны да бирөөгө кемиди, "жарым-жартылай" эркин өлкөлөрдүн саны экиге көбөйдү.
Маселен Ооганстан былтыр "жарым –жартылай эркин" өлкөлөрдүн тобунда болсо, быйыл бедели төмөндөп, "эркин эмес" өлкөлөрдүн катарына кошулду. Мунун негизги жүйөөсү коопсуздуктун начарлаганы, коррупциянын күчөгөнү, өкмөттүк институттар ишинде эффрективдүүлүктүн жоктугу.
Ал эми Ооганстандын коңшусу Пакистан саясий укуктар боюнча рейтингде "эркин эместен", "жарым –жартылай эркинге" которулду. Пакистандын бедели өлкөдө армия үстөмдүк кылган башкаруунун бүтүшү, жарандык парламент менен президенттин шайланышынан улам жакшырган.
Фридом Хаустун баяндамасынын негизги авторлору Арч Паддингтон (Arch Puddington) менен Кристофер Уокердин (Christopher Walker) "Азаттык жана Эркин Европа" радиосуна билдиришкенине караганда, Балтика өлкөлөрүн кошпогондо, мурдагы СССР - 2001-2008-жылдардын аралыгында саясий укуктар менен жарандык эркиндиктер такай начарлоонун үстүндө болгон жалгыз аймак.
Авторлордун айтымында, мындай тенденцияны бир себеп менен түшүндүрүүгө болбойт. Фридом Хаустун изилдөөлөр боюнча директору Арч Паддингтон буга салым кошуусу мүмкүн болгон үч жүйөөнү келтирет. Биринчиси - мунайга бай Орусия, Казакстан, Түркмөнстан, Азербайжандагы демократиялык эмес бийликтин экономикалык кубатынын артуусу. Экиничиси - Советтер Бирлигинен калган мурас, үчүнчүсү – Орусиянын таасири:
- Орусия аймактын ири державасы, таасири абдан чоң жана азыр, Путиндин тушунда, ал - агрессивдүү, антидемократиялык өлкө. Орусия демократиялык стандарттардан жөн эле жылып эмес, алыска аттап кетти жана өзүнүн системасы жөнүндө, демократиядан да жогору катары, абдан бекем ишенимде.
Орусия Фридом Хаустун баяндамасы боюнча былтыркыдай эле "эркин эмес" өлкө деп эсептелинет. Уюмдун изилдөөлөр боюнча директору Паддингтон белгилегендей, Кошмо Штаттар мурдагы советтик өлкөлөргө карата саясатында эркиндик маселесин кароо боюнча кээ бир аракеттерди көрүүдө. Бирок мунай менен газ коруна бай мамлекеттер АКШ менен Европанын демократия жаатындагы тынчызданууларын жээригенинин кайра-кайра көргөзүп келишти. Мындан сырткары, Паддингтон кошумчалагандай, Батыш режимдердин эркиндикти чектөөөсүн мыйзамдаштырган кадамдары өзү да жасады. Мунун бир мисалы - 2010-жылы ЕККУ уюмунда төрагалык кылуу укугу Казакстанга берилгени.
Фридом Хаустун изилдөөлөрү боюнча дагы бир директору Кристофер Уолкер мындайт дейт:
- Келерки жылы ЕККУга төрагалык кылууга даярданып жаткандыктан, Казакстандагы окуялардын көбү көңүл боборунда турду. Бирок биздин эсебибизде, биз иликтеген көрсөткүчтөрдө: саясий укуктарда, жарандык эркиндиктерде маңызы бар жылыш орун алган жок жана өлкөнүн траекториясы соңку жылдары иш жүзүндө төмөндөө багытында гана болду.
Борбор Азиядан Казакстан менен катар Өзбекстан, Түркмөнстан, Тажикстан мурдагыдай эле "эркин эмес" деген рейтингин сактап калышкан. Ал эми Өзбекстан менен Түркмөнстан "эркин эмес" 42 өлкөнүн ичинен эки негизги: саясий укуктар жана жарандык эркиндиктер көрсөткүчү боюнча эң төмөнкү 7 баллды алган сегиз өлкөнүн арасында.
Кыргызстан мурдагы беделин сактап, "жарым –жартылай" эркин өлкөлөрдүн сабында, Бирок Фридом Хаустун изилдөөлөр боюнча директору Кристофер Уолкердин "Азаттык жана Эркин Европа" радиосунун кабарчысына билдиргенине караганда, 2008-жылдын жыйынтыгында Кыргызстанда эркиндиктин абалы артка кетти:
-Кыргызстан - "Дүйнөдөгү эркиндик" баяндамасында көрсөткүчү төмөндөгөн өлкөлөрдүн дагы бири. Бул көбүнесе массалык маалымат каражаттары жана жыйналуу эркиндиги боюнча мыйзамдык жаңы чектөөлөргө байланыштуу, ага катар бийликтин саясий оппозицияны алсыратуу жана жарандык коомго тоскоолдук кылуу боюнча кадамдарына байланыштуу болду. Бул - ошондой эле 2005-жылкы өзгөрүүлөрдөн кийинки убадалардан берки узагыраак тенденциянын бир бөлүгү. Мунун соңунан биз бул жерде мурда жетишилгендердин такай эрозияга учуроосун көрдүк жана 2008-жыл бул багытта Кыргызстан үчүн өзгөчө начар жыл болду.
2009-жылкы баяндамада Кыргызстанга саясий укуктар жагынан 5, жарандык эркиндиктер боюнча 4 балл берилет. Кошумчалай кетели, эң жакшы балл 1, эң начары 7.
Баяндамада Кыргызстандан тышкары "түстүү ыңкылаптарды" баштан кечирген Украина, Грузиядагы авторитардык репрессиялардын таасири иликтенген.
КМШдан Украина эле "эркин" өлкөлөрдүн тизмесинде болсо, Грузия, Армения, Молдова, "жарым-жартылай эркин", Азербайжан, Беларус "эркин эместердин" ичинде. Булардын ичинен Армения саясий укуктар жагынан 5 балл алса, быйыл бул көрсөткүчү начарлап 6га чыккан.
Быйылкы баяндамада президенттигинин экинчи мөөнөтүн аяктап жаткан Жорж Буштун администрациясынын "эркиндик" маселеси боюнча ишинин эффективдүүлүгү, ага катар АКШнын жаңы президенти Барак Обаманын администрациясы туш келүүчү көйгөйлөрдү талдоо аракети көрүлгөн.
Фридом Хаустун 1972-жылдан бери жарыяланып келген "Дүйнөдөгү эркиндик" баяндамасы тигил же бул өлкөдөгү саясий укуктардын, жарандык эркиндиктердин абалы боюнча эң ишенимдүү булак катары эсептелинет.
Баяндама алгач жарыяланган 1972-жылы 151 өлкөнү камтып, алардын 44ү "эркин", 38и "жарым-жартылай эркин" 69у "эркин эмес" деп бааланган.
2008-жылдын жыйынтыгы боюнча "эркин" деп эсептелген аймакта дүйнө калкынын 46%ы же 3, 055, 885, 000, "эркин эмес" аймакта 34% же 2, 276, 292,000, ал эми "жарым –жартылай" эркин аймакта 20% же 1, 351, 014, 000 адам жашайт.
Маселен Ооганстан былтыр "жарым –жартылай эркин" өлкөлөрдүн тобунда болсо, быйыл бедели төмөндөп, "эркин эмес" өлкөлөрдүн катарына кошулду. Мунун негизги жүйөөсү коопсуздуктун начарлаганы, коррупциянын күчөгөнү, өкмөттүк институттар ишинде эффрективдүүлүктүн жоктугу.
Ал эми Ооганстандын коңшусу Пакистан саясий укуктар боюнча рейтингде "эркин эместен", "жарым –жартылай эркинге" которулду. Пакистандын бедели өлкөдө армия үстөмдүк кылган башкаруунун бүтүшү, жарандык парламент менен президенттин шайланышынан улам жакшырган.
Фридом Хаустун баяндамасынын негизги авторлору Арч Паддингтон (Arch Puddington) менен Кристофер Уокердин (Christopher Walker) "Азаттык жана Эркин Европа" радиосуна билдиришкенине караганда, Балтика өлкөлөрүн кошпогондо, мурдагы СССР - 2001-2008-жылдардын аралыгында саясий укуктар менен жарандык эркиндиктер такай начарлоонун үстүндө болгон жалгыз аймак.
Авторлордун айтымында, мындай тенденцияны бир себеп менен түшүндүрүүгө болбойт. Фридом Хаустун изилдөөлөр боюнча директору Арч Паддингтон буга салым кошуусу мүмкүн болгон үч жүйөөнү келтирет. Биринчиси - мунайга бай Орусия, Казакстан, Түркмөнстан, Азербайжандагы демократиялык эмес бийликтин экономикалык кубатынын артуусу. Экиничиси - Советтер Бирлигинен калган мурас, үчүнчүсү – Орусиянын таасири:
- Орусия аймактын ири державасы, таасири абдан чоң жана азыр, Путиндин тушунда, ал - агрессивдүү, антидемократиялык өлкө. Орусия демократиялык стандарттардан жөн эле жылып эмес, алыска аттап кетти жана өзүнүн системасы жөнүндө, демократиядан да жогору катары, абдан бекем ишенимде.
Орусия Фридом Хаустун баяндамасы боюнча былтыркыдай эле "эркин эмес" өлкө деп эсептелинет. Уюмдун изилдөөлөр боюнча директору Паддингтон белгилегендей, Кошмо Штаттар мурдагы советтик өлкөлөргө карата саясатында эркиндик маселесин кароо боюнча кээ бир аракеттерди көрүүдө. Бирок мунай менен газ коруна бай мамлекеттер АКШ менен Европанын демократия жаатындагы тынчызданууларын жээригенинин кайра-кайра көргөзүп келишти. Мындан сырткары, Паддингтон кошумчалагандай, Батыш режимдердин эркиндикти чектөөөсүн мыйзамдаштырган кадамдары өзү да жасады. Мунун бир мисалы - 2010-жылы ЕККУ уюмунда төрагалык кылуу укугу Казакстанга берилгени.
Фридом Хаустун изилдөөлөрү боюнча дагы бир директору Кристофер Уолкер мындайт дейт:
- Келерки жылы ЕККУга төрагалык кылууга даярданып жаткандыктан, Казакстандагы окуялардын көбү көңүл боборунда турду. Бирок биздин эсебибизде, биз иликтеген көрсөткүчтөрдө: саясий укуктарда, жарандык эркиндиктерде маңызы бар жылыш орун алган жок жана өлкөнүн траекториясы соңку жылдары иш жүзүндө төмөндөө багытында гана болду.
Борбор Азиядан Казакстан менен катар Өзбекстан, Түркмөнстан, Тажикстан мурдагыдай эле "эркин эмес" деген рейтингин сактап калышкан. Ал эми Өзбекстан менен Түркмөнстан "эркин эмес" 42 өлкөнүн ичинен эки негизги: саясий укуктар жана жарандык эркиндиктер көрсөткүчү боюнча эң төмөнкү 7 баллды алган сегиз өлкөнүн арасында.
Кыргызстан мурдагы беделин сактап, "жарым –жартылай" эркин өлкөлөрдүн сабында, Бирок Фридом Хаустун изилдөөлөр боюнча директору Кристофер Уолкердин "Азаттык жана Эркин Европа" радиосунун кабарчысына билдиргенине караганда, 2008-жылдын жыйынтыгында Кыргызстанда эркиндиктин абалы артка кетти:
-Кыргызстан - "Дүйнөдөгү эркиндик" баяндамасында көрсөткүчү төмөндөгөн өлкөлөрдүн дагы бири. Бул көбүнесе массалык маалымат каражаттары жана жыйналуу эркиндиги боюнча мыйзамдык жаңы чектөөлөргө байланыштуу, ага катар бийликтин саясий оппозицияны алсыратуу жана жарандык коомго тоскоолдук кылуу боюнча кадамдарына байланыштуу болду. Бул - ошондой эле 2005-жылкы өзгөрүүлөрдөн кийинки убадалардан берки узагыраак тенденциянын бир бөлүгү. Мунун соңунан биз бул жерде мурда жетишилгендердин такай эрозияга учуроосун көрдүк жана 2008-жыл бул багытта Кыргызстан үчүн өзгөчө начар жыл болду.
2009-жылкы баяндамада Кыргызстанга саясий укуктар жагынан 5, жарандык эркиндиктер боюнча 4 балл берилет. Кошумчалай кетели, эң жакшы балл 1, эң начары 7.
Баяндамада Кыргызстандан тышкары "түстүү ыңкылаптарды" баштан кечирген Украина, Грузиядагы авторитардык репрессиялардын таасири иликтенген.
КМШдан Украина эле "эркин" өлкөлөрдүн тизмесинде болсо, Грузия, Армения, Молдова, "жарым-жартылай эркин", Азербайжан, Беларус "эркин эместердин" ичинде. Булардын ичинен Армения саясий укуктар жагынан 5 балл алса, быйыл бул көрсөткүчү начарлап 6га чыккан.
Быйылкы баяндамада президенттигинин экинчи мөөнөтүн аяктап жаткан Жорж Буштун администрациясынын "эркиндик" маселеси боюнча ишинин эффективдүүлүгү, ага катар АКШнын жаңы президенти Барак Обаманын администрациясы туш келүүчү көйгөйлөрдү талдоо аракети көрүлгөн.
Фридом Хаустун 1972-жылдан бери жарыяланып келген "Дүйнөдөгү эркиндик" баяндамасы тигил же бул өлкөдөгү саясий укуктардын, жарандык эркиндиктердин абалы боюнча эң ишенимдүү булак катары эсептелинет.
Баяндама алгач жарыяланган 1972-жылы 151 өлкөнү камтып, алардын 44ү "эркин", 38и "жарым-жартылай эркин" 69у "эркин эмес" деп бааланган.
2008-жылдын жыйынтыгы боюнча "эркин" деп эсептелген аймакта дүйнө калкынын 46%ы же 3, 055, 885, 000, "эркин эмес" аймакта 34% же 2, 276, 292,000, ал эми "жарым –жартылай" эркин аймакта 20% же 1, 351, 014, 000 адам жашайт.