Нарын АЙЫП, Прага 25-августта кечинде Ташкенге Америкадан 41 качкын кайтып келүүгө тийиш. Алар былтыр май айында Анжиян шаарында болгон окуядан кийин Кыргызстанга качкан жана кийин июлда Бишкектен Румынияга жөнөтүлүп, андан соң АКШнын ар башка шаарларына көчүрүлгөн.
Качкындар эмне үчүн кайрадан Өзбекстанга кайтып келип жатканы тууралуу ар башка пикирлер айтылууда. Көп качкындын балдары, үй-бүлөсү Өзбекстанда калган жана өз туугандарынан алыста жүрүү, башка эл арасында, чочун маданиятта жашоо бир топ кыйын. Кайтып келип жаткан 41 качкындын бири, Санжарбек деген жигит "Азаттыктын" кабарчысы Гүлноза Саидазимова менен 23-августта телефон аркылуу маектешкенде минтип билдирди:
"Мекенибизди сагынгандыктан кетип жатабыз. Ата-энебизди, аялдарыбызды, балдарыбызды сагындык. Биз алар менен телефон аркылуу сүйлөштүк, алардын айтымында, Өзбекстанда биз үчүн эч коркунуч жок, эч кыйынчылык болбойт жана өкмөт бизди куугунтуктабай турганы жөнүндө кепилдик берип жатат. Биз ошого ишенип жатабыз", - дейт Санжарбек.
Маалымат каражаттарында дагы бир себеп келтирилүүдө. Өзбекстанда абакта отурган жана "Акрамия" деген уюмду негиздеген деп күнөөлөнгөн Акрам Юлдашев ал качкындарга кат жазган имиш. Ал катта Юлдашев - чет өлкөлөргө качкан адамдардын баарын Өзбекстанга кайтып келүүгө чакырган. Сүргүндө жашаган оппозициялык өзбек саясатчысы Мухаммад Салихтин айтымында, Акрам Юлдашев менен президент Ислам Каримов өзү жолугуп-сүйлөшкөн деген маалымат бар. Каримовдун айтымында, качкындар Өзбекстанды бүткүл дүйнөгө шерменде кылды жана эгер Юлдашев алардын баарын кайтарып берсе, ал абактан бошотулат.
АКШда жашаган өзбек окумуштуусу Баходир Файздын айтымында, качкындарды кайтыруу ишинде Өзбекстандын АКШдагы элчилигинин салымы зор. Элчиликтин кызматкерлери качкындар менен түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, аларга авиабилет алып берүүгө жардамдашкан жана көптөгөн башка убада берилген:
"Качкындар бир топ опузаланган. Алардын туугандары Өзбекстанда калганын билесиңер. Алардын айрымдары түрмөдө отурат, кээ бирлери Анжиян окуясына чейин эле абакка түшкөн, башкалары ошол окуя менен байланыштуу кармалган. Ошол абактагылардын жаза мөөнөтү кыскартылат, же алар такыр эле эркиндикке чыгарылат деген убада берилген", - дейт Файз.
Үстүбүздөгү жылдын июлунда ошол эле АКШдан 12 өзбек качкыны мекенине кайтып келген. Бирок айрым башка качкындар өзбек өкмөтүнө ишенбейт жана алардын кайтып келүү ниети жок. Швецияда жашаган укук коргоочу Мухиддин Курбановдун айтымында, президент Каримовдун бир да сөзүнө ишенбеш керек. Мисал үчүн, 1999-жылдагы жардыруулар менен байланыштуу өлкөдөн качып чыккан адамдар кайра кайтып келсе, алардын баарынын коопсуздугуна кепилдик берилет деп, Каримов ал тууралуу 2000-жылы мунапыс да жарыялаган. Бирок алар кайтып келгенден кийин, көпчүлүгү камалган жана көптөгөн кыйноодон кийин күнөөлөрүн мойнуна алууга аргасыз болгон дейт Курбанов.
"Мекенибизди сагынгандыктан кетип жатабыз. Ата-энебизди, аялдарыбызды, балдарыбызды сагындык. Биз алар менен телефон аркылуу сүйлөштүк, алардын айтымында, Өзбекстанда биз үчүн эч коркунуч жок, эч кыйынчылык болбойт жана өкмөт бизди куугунтуктабай турганы жөнүндө кепилдик берип жатат. Биз ошого ишенип жатабыз", - дейт Санжарбек.
Маалымат каражаттарында дагы бир себеп келтирилүүдө. Өзбекстанда абакта отурган жана "Акрамия" деген уюмду негиздеген деп күнөөлөнгөн Акрам Юлдашев ал качкындарга кат жазган имиш. Ал катта Юлдашев - чет өлкөлөргө качкан адамдардын баарын Өзбекстанга кайтып келүүгө чакырган. Сүргүндө жашаган оппозициялык өзбек саясатчысы Мухаммад Салихтин айтымында, Акрам Юлдашев менен президент Ислам Каримов өзү жолугуп-сүйлөшкөн деген маалымат бар. Каримовдун айтымында, качкындар Өзбекстанды бүткүл дүйнөгө шерменде кылды жана эгер Юлдашев алардын баарын кайтарып берсе, ал абактан бошотулат.
АКШда жашаган өзбек окумуштуусу Баходир Файздын айтымында, качкындарды кайтыруу ишинде Өзбекстандын АКШдагы элчилигинин салымы зор. Элчиликтин кызматкерлери качкындар менен түшүндүрүү иштерин жүргүзүп, аларга авиабилет алып берүүгө жардамдашкан жана көптөгөн башка убада берилген:
"Качкындар бир топ опузаланган. Алардын туугандары Өзбекстанда калганын билесиңер. Алардын айрымдары түрмөдө отурат, кээ бирлери Анжиян окуясына чейин эле абакка түшкөн, башкалары ошол окуя менен байланыштуу кармалган. Ошол абактагылардын жаза мөөнөтү кыскартылат, же алар такыр эле эркиндикке чыгарылат деген убада берилген", - дейт Файз.
Үстүбүздөгү жылдын июлунда ошол эле АКШдан 12 өзбек качкыны мекенине кайтып келген. Бирок айрым башка качкындар өзбек өкмөтүнө ишенбейт жана алардын кайтып келүү ниети жок. Швецияда жашаган укук коргоочу Мухиддин Курбановдун айтымында, президент Каримовдун бир да сөзүнө ишенбеш керек. Мисал үчүн, 1999-жылдагы жардыруулар менен байланыштуу өлкөдөн качып чыккан адамдар кайра кайтып келсе, алардын баарынын коопсуздугуна кепилдик берилет деп, Каримов ал тууралуу 2000-жылы мунапыс да жарыялаган. Бирок алар кайтып келгенден кийин, көпчүлүгү камалган жана көптөгөн кыйноодон кийин күнөөлөрүн мойнуна алууга аргасыз болгон дейт Курбанов.