Бакыт Аманбаев, Бишкек 31-августта Кыргызстандын эгемендүүлүгүнүн он төрт жылдыгы белгиленет. Бул жылдардын аралыгында өлкөдө кандай жетишкендиктер, кандай мүчүлүштүктөр болду? Дегеле эгемендүүлүк Кыргызстанга эмне берди?
Совет Биримдиги кулагандан кийин Кыргызстан да башка өлкөлөр менен катар саясий эгемендүүлүккө жетишти. Легендарлуу парламент тарабынан 1990-жылы декабарь айында адегенде эгемендүүлүк тууралуу декларация, андан соң 1991-жылы 31-августа көз-карандысыздык тууралуу мамлекеттик мыйзам кабыл алынды. Андан бери он төрт жыл өтүп, Кыргызстан кезектеги эгемендүүлүк майрамын белгилөөдө. Буга байланыштуу коомчулукта он төрт жылдын ичинде Кыргызстан кандай жетишкендиктерге ээ болду же кандай мүчүлүштүктөргө жол берилди? - деген суроо туулат.
Мурдагы бийлик өкүлдөрүнүн пикиринде, Кыргызстан бул жылдары албан-албан ийгиликтеге жетише алды:
- Саясий-экономикалык, руханий жактан ийгиликтерге жетиштик. Бул он төрт жыл ичинде жүз жылга тете боло турган окуялар, жетишкендиктер болду. Алгач биз саясий көз карандысыздыкка ээ болдук. Ошондой эле биз демократияны түптөп, жарандык коомду өнүктүрдүк. Жалпысынан коомдун демократиялык нук менен өнүгүшүнө негиз түзүлдү, - дейт президенттик администрация башчысынын мурдагы орун басары Болот Жанузаков.
Ошол эле учурда айрым байкоочулар жана саясатчылар мурдагы бийлик өкүлүнүн жогорудагыдай пикирине макул эмес. Эл аралык уюмдардын иликтөөлөрүнө караганда, соңку он беш жыл аралыгында Кыргызстан элдин жашоо деңгээли боюнча КМШ өлкөлөрүнүн ичинен эң төмөнкү деңгээлде калып, расмий эмес маалымат боюнча кыргыз элинин сексен пайыздан ашууну жакырчылыкка дуушар болду.
Байкоочулардын баамында, Кыргызстан айыл чарбалуу-индустриалдуу өлкөдөн артта калган айылчарба өлкөсүнө айланды. Мындан сырткары өлкөдө коррупция, кылмыш дүйнөсү гүлдөп өнүгүп, тышкы карыздын өлчөмү эки миллиард доллардан ашты. Ушундан улам айрым саясатчылар Кыргызстан он төрт жыл аралыгында толук эгемендүлүккө ээ болгон жок дешет.
Алардын бири, президенттин алдындагы Адам укугун коргоо боюнча комиссия башчысы Турсунбек Акун төмөнкүдөй пикирде:
- Биз толук эгемендүүлүккө эмес, жарым-жартылай эгемендүүлүккө да жетише элекпиз. Биз Акаевдин доорунда башка өлкөлөрдүн алдында башыбызды чөгөлөтүп, экономикалык жактан көз каранды болуп калдык. Башка өлкөлөрдөн акча сурап, алардын эсебинен оокат кылып калдык. Тагыраак айтканда, батыштын же башка акчалуу өлкөлөрдүн туткунуна айландык.
Ал эми дагы бир укук коргоочу Рамазан Дырылдаев эгемендүүлүктүн он төртүнчү жылдыгынынын башка жылдарга караганда айырмасы бар экенин белгилейт:
- Быйылкы жылдын айрырмасы - кыргыз эли Акаевдин башкаруу режиминин туура эмес экенине түшүнүп, он төртүнчү жылы Акаевди өлкөдөн кууп чыкты. Быйылкы жыл ошонусу менен айрырмаланат.
Рамазан Дырылдаев кыргыз эли дагы деле болсо жыйырма төртүнчү мартта ээ болгон жеңишинен ажырап калуу коркунучу бар экендигин айтып, жакын аранын ичинде Конституциялык реформа жасоо зарылдыгын кошумчалады.
«Эркиндик» партиясынын башчысы Топчубек Тургуналиев болсо, он төрт жылдын ичинде Кыргызстанда ийгиликтерге караганда, мүчүлүштүктөр көп болгондугун айтып, мындан ары өлкөнү өнүктүрүү үчүн төмөндөгүдөй кадамдады жасоо керектигине токтолду:
- Эң оболу Кыргызстандын өзүнүн кызыкчылыгын коргогон мамлекеттик система түзүш керек. Экинчиден, экономиканын эң бир негиздүү тармактарын кыргыз эли менчиктердин түрү менен өз колуна алышы керек. Үчүнчүдөн, Кыргызстан руханий жактан өзүнүн улуттук маданиятын мамлекеттик деңгээлге көтөрүш керек. Маселен, улуттук тилин.
Мурдагы бийлик өкүлдөрүнүн пикиринде, Кыргызстан бул жылдары албан-албан ийгиликтеге жетише алды:
- Саясий-экономикалык, руханий жактан ийгиликтерге жетиштик. Бул он төрт жыл ичинде жүз жылга тете боло турган окуялар, жетишкендиктер болду. Алгач биз саясий көз карандысыздыкка ээ болдук. Ошондой эле биз демократияны түптөп, жарандык коомду өнүктүрдүк. Жалпысынан коомдун демократиялык нук менен өнүгүшүнө негиз түзүлдү, - дейт президенттик администрация башчысынын мурдагы орун басары Болот Жанузаков.
Ошол эле учурда айрым байкоочулар жана саясатчылар мурдагы бийлик өкүлүнүн жогорудагыдай пикирине макул эмес. Эл аралык уюмдардын иликтөөлөрүнө караганда, соңку он беш жыл аралыгында Кыргызстан элдин жашоо деңгээли боюнча КМШ өлкөлөрүнүн ичинен эң төмөнкү деңгээлде калып, расмий эмес маалымат боюнча кыргыз элинин сексен пайыздан ашууну жакырчылыкка дуушар болду.
Байкоочулардын баамында, Кыргызстан айыл чарбалуу-индустриалдуу өлкөдөн артта калган айылчарба өлкөсүнө айланды. Мындан сырткары өлкөдө коррупция, кылмыш дүйнөсү гүлдөп өнүгүп, тышкы карыздын өлчөмү эки миллиард доллардан ашты. Ушундан улам айрым саясатчылар Кыргызстан он төрт жыл аралыгында толук эгемендүлүккө ээ болгон жок дешет.
Алардын бири, президенттин алдындагы Адам укугун коргоо боюнча комиссия башчысы Турсунбек Акун төмөнкүдөй пикирде:
- Биз толук эгемендүүлүккө эмес, жарым-жартылай эгемендүүлүккө да жетише элекпиз. Биз Акаевдин доорунда башка өлкөлөрдүн алдында башыбызды чөгөлөтүп, экономикалык жактан көз каранды болуп калдык. Башка өлкөлөрдөн акча сурап, алардын эсебинен оокат кылып калдык. Тагыраак айтканда, батыштын же башка акчалуу өлкөлөрдүн туткунуна айландык.
Ал эми дагы бир укук коргоочу Рамазан Дырылдаев эгемендүүлүктүн он төртүнчү жылдыгынынын башка жылдарга караганда айырмасы бар экенин белгилейт:
- Быйылкы жылдын айрырмасы - кыргыз эли Акаевдин башкаруу режиминин туура эмес экенине түшүнүп, он төртүнчү жылы Акаевди өлкөдөн кууп чыкты. Быйылкы жыл ошонусу менен айрырмаланат.
Рамазан Дырылдаев кыргыз эли дагы деле болсо жыйырма төртүнчү мартта ээ болгон жеңишинен ажырап калуу коркунучу бар экендигин айтып, жакын аранын ичинде Конституциялык реформа жасоо зарылдыгын кошумчалады.
«Эркиндик» партиясынын башчысы Топчубек Тургуналиев болсо, он төрт жылдын ичинде Кыргызстанда ийгиликтерге караганда, мүчүлүштүктөр көп болгондугун айтып, мындан ары өлкөнү өнүктүрүү үчүн төмөндөгүдөй кадамдады жасоо керектигине токтолду:
- Эң оболу Кыргызстандын өзүнүн кызыкчылыгын коргогон мамлекеттик система түзүш керек. Экинчиден, экономиканын эң бир негиздүү тармактарын кыргыз эли менчиктердин түрү менен өз колуна алышы керек. Үчүнчүдөн, Кыргызстан руханий жактан өзүнүн улуттук маданиятын мамлекеттик деңгээлге көтөрүш керек. Маселен, улуттук тилин.