Парламенттик шайлоонун биринчи айлампасы эмнеси менен өзгөчөлөндү? Анда болгон өксүктөр жана мыйзам бузуулардын тегерегиндеги «Азаттыктын» суроолоруна Жогорку Кеңештин мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаты, экс-талапкер Токтокан Боронбаева жооп берет.
- Токтокан айым, сиздин баамыңызда Жогорку Кеңешке депутаттыкка бул жолку ат салыш эмнеси менен айырмаланды?
- Эң эле башкы орунда байлык турду. Мыйзам чыгаруу жыйыны жакшы эле мыйзам кабыл алып берген, «Шайлоо кодексин» айтып атам. Ошондуктан, добуш берүүчү үкөккө же башкага байланыштуу шайлоо болгон жерлерде мыйзам бузуулар анча болгон жок. Бирок мыйзам бузуу сыртта болду. Сыртта арагы арактай, акчасы акчадай, ашы аштай берилди. Эл шайлоого кирбей, топ-топ болуп туруп алды, акча бергенден кийин кирип атышты. Кыскасы, добуш сатып алуу бүтүндөй шайлоочулардын арасында жүрдү.
- Сиз акчаңыз болбой калган үчүн өтпөй калган турбайсызбы, анда?
- Негизинен ошондой болду. Анан бизде баары бир жердешчилик, уруучулдук, улутчулдук баар бир чоң рол ойнойт экен.
- Ушу добуш сатып алуу деген нерсени депутат катары кандай кабылдадыңыз? Эмнеге байланыштырдыңыз?
- Биринчиден, элибиз жарды экен, 50 сом, 100 сомго муктаж экен. Экинчиден, жалпы алганда эч кандай жоопкерчилик жок экенин сезишти.
- Коомчулуктун аң сезими, элдин акылмандыгы деген нерсе кайда анда?
- Бул жолку шайлоодо Шайлоо кодексин негизинен шайлоочулар өздөрү бузду. Биринчиден, талапкерлер билип туруп добуштарды сатып алууга аракет жасашты, бардык мүмкүнчүлүктөрүн жумшашты. Экинчиден, шайлоочулар ошого азгырылышты. Аялдар бүтүндөй ошого барышты, аксакалдарыбыз барышты. Албетте, адегенде добуш сатып алууга аракет жасаган талапкерлер күнөөлүү. Бирок, эл да бул жерде күнөөлүү. Негизи абдан иренжиткен шайлоо болду.
- Азыр эми биринчи айлампада жарым-жартылай депутаттар аныкталып калды.Кандай ойлойсуз, келерки парламент кандай болот?
- Келерки парламентке реалдуу иштей турган 10 чакты депутат келет. Анан көпчүлүгү бизнесмендер болот. Өздөрүнүн ишкердигин сакташ алар үчүн негизги максат.
- Андай болгондо өлкөнүн тагдырына доо кетирчү жагдайлар түзүлбөйбү, ал жөнүндө ойлонуп көрдүңүзбү?
- Түзүлөт. Маселен, мына мени менен болгон талапкерлердин арасында парламентке эмне максат менен баратканын билбегендер бар экен.
- Сиз эми мыйзамчы депутат катары мындан ары өксүктөрдү кантип жоюуга болот деп ойлойсуз?
- Шайлоочулар менен өтө катуу иштеш керек. Качан шайлоочуларда акыйкаттык болуп, шайлоочулардын азгырылганы тыйылып, добушун сатпаганда бизде чындык болот.
- Байкоочулардын көпчүлүгү добуш сатып алууга өзү жол берди дешет. Сиз ушуга макулсузбу?
- Туура. Баарын көрүп-билип эле турду бүт бардыгы, бирок, тыюу салынган жок. Мисалы, биздин округда Оштон, Бишкектен машиналар кадимкидей эле ташып атышты. Ошонун баарын бийлик көрүп эле турду.
- Сиз шайлоодо мыйзам бузуулар болду деп атасыз, ушуга байланыштуу сотко кайрылып, өзүңүздүн укугуңузду коргогонго аракет кыласызбы?
- Жалпы шайлоочулардын баары ушуга барып, туш- туштан бүтүндөй мыйзам бузулуп атса, кайсынысын сотко бересиң? Бир гана жыйынтык чыгарыш керек, эл акыйкат болуп, тазармайынча болбойт экен.
- Бизде калктын 52% аялдар деп жүрөбүз. Азыр болсо бир жыныстуу парламент болуп калыш жагдайы түзүлүп турат. Сиздин пикириңиз?
- Мен бул жөнүндө көптөн бери эле айтып келатам. Божомолдор туура болуп келатат. Мен бир да аял өтпөй калышы мүмкүн, ашып кетсе үчөө болот деп айтып келаткам. Мына ошого жакындап келатабыз. Экинчи тур көрсөтөт эми. Бул жерде талапкердигин көрсөткөн аялдардын арасында күчтүү, өтө турган аялдар бар болчу.
- Менталитет күчтүүлүк кылат экен дейсизби?
- Абдан күчтүүлүк кылат экен. Анан эркектер кандай мыйзам бузса да, бардыгын кечире беришет экен.
- Сиз шайлоо учурунда аял катары кемсинген учур болдубу?
- Шайлоочуларга ачык эле айтып аттым, баары бир шайлоодо экинчи планга чыгарасыңар, мен көрүп турам, бирок, парламентке келгенде ошол жигиттердин добушун таппай каласыңар, кайда жүргөнүн деп. Бизде мына парламентте аялдар, үй-бүлө, жаштар жана саламаттык сактоо комитети бар эле. Ошол комитетте үч дарыгер кесиби ошондой болгону жана саламаттык сактоо ошол комитетке киргени үчүн иштеп жүрүштү. Калган жигиттер ал комитетке баргысы да келген жок. Анда иштеген да жок. Бул маселени көтөргөндөн да намыстанышат.
- Аялсыз парламентти кандай элестесиз?
- Эл аралык уюмдар иликтөө жүргүзүшкөн. Парламентте аялдар 20% болгондо алар балдар үчүн, 30% болгондо үй-бүлө үчүн, ал эми 40% болгондо коррупцияга каршы күрөшөт. Мындай өлкө өнүккөн өлкө катары саналат экен. Бизде азыр аялдар 1% да болбойт.
- Аялдардын парламентке көбөйүшү үчүн көп жолдорун айтып атышат. Маселен, квота киргизиш керек, мамлекеттик туруктуу саясат керек деп. Сиздин кандай сунушуңуз бар?
- Кандай болгон учурда да биздин менталитет, түшүнүк бүгүнкү күндөгүдөй болгон соң, квота киргизиш керек болчу. Квота болмоюнча аялдар парламентке келе албайт. Муну элге түшүндүрсөң деле азырынча эрте экен.
- Эң эле башкы орунда байлык турду. Мыйзам чыгаруу жыйыны жакшы эле мыйзам кабыл алып берген, «Шайлоо кодексин» айтып атам. Ошондуктан, добуш берүүчү үкөккө же башкага байланыштуу шайлоо болгон жерлерде мыйзам бузуулар анча болгон жок. Бирок мыйзам бузуу сыртта болду. Сыртта арагы арактай, акчасы акчадай, ашы аштай берилди. Эл шайлоого кирбей, топ-топ болуп туруп алды, акча бергенден кийин кирип атышты. Кыскасы, добуш сатып алуу бүтүндөй шайлоочулардын арасында жүрдү.
- Сиз акчаңыз болбой калган үчүн өтпөй калган турбайсызбы, анда?
- Негизинен ошондой болду. Анан бизде баары бир жердешчилик, уруучулдук, улутчулдук баар бир чоң рол ойнойт экен.
- Ушу добуш сатып алуу деген нерсени депутат катары кандай кабылдадыңыз? Эмнеге байланыштырдыңыз?
- Биринчиден, элибиз жарды экен, 50 сом, 100 сомго муктаж экен. Экинчиден, жалпы алганда эч кандай жоопкерчилик жок экенин сезишти.
- Коомчулуктун аң сезими, элдин акылмандыгы деген нерсе кайда анда?
- Бул жолку шайлоодо Шайлоо кодексин негизинен шайлоочулар өздөрү бузду. Биринчиден, талапкерлер билип туруп добуштарды сатып алууга аракет жасашты, бардык мүмкүнчүлүктөрүн жумшашты. Экинчиден, шайлоочулар ошого азгырылышты. Аялдар бүтүндөй ошого барышты, аксакалдарыбыз барышты. Албетте, адегенде добуш сатып алууга аракет жасаган талапкерлер күнөөлүү. Бирок, эл да бул жерде күнөөлүү. Негизи абдан иренжиткен шайлоо болду.
- Азыр эми биринчи айлампада жарым-жартылай депутаттар аныкталып калды.Кандай ойлойсуз, келерки парламент кандай болот?
- Келерки парламентке реалдуу иштей турган 10 чакты депутат келет. Анан көпчүлүгү бизнесмендер болот. Өздөрүнүн ишкердигин сакташ алар үчүн негизги максат.
- Андай болгондо өлкөнүн тагдырына доо кетирчү жагдайлар түзүлбөйбү, ал жөнүндө ойлонуп көрдүңүзбү?
- Түзүлөт. Маселен, мына мени менен болгон талапкерлердин арасында парламентке эмне максат менен баратканын билбегендер бар экен.
- Сиз эми мыйзамчы депутат катары мындан ары өксүктөрдү кантип жоюуга болот деп ойлойсуз?
- Шайлоочулар менен өтө катуу иштеш керек. Качан шайлоочуларда акыйкаттык болуп, шайлоочулардын азгырылганы тыйылып, добушун сатпаганда бизде чындык болот.
- Байкоочулардын көпчүлүгү добуш сатып алууга өзү жол берди дешет. Сиз ушуга макулсузбу?
- Туура. Баарын көрүп-билип эле турду бүт бардыгы, бирок, тыюу салынган жок. Мисалы, биздин округда Оштон, Бишкектен машиналар кадимкидей эле ташып атышты. Ошонун баарын бийлик көрүп эле турду.
- Сиз шайлоодо мыйзам бузуулар болду деп атасыз, ушуга байланыштуу сотко кайрылып, өзүңүздүн укугуңузду коргогонго аракет кыласызбы?
- Жалпы шайлоочулардын баары ушуга барып, туш- туштан бүтүндөй мыйзам бузулуп атса, кайсынысын сотко бересиң? Бир гана жыйынтык чыгарыш керек, эл акыйкат болуп, тазармайынча болбойт экен.
- Бизде калктын 52% аялдар деп жүрөбүз. Азыр болсо бир жыныстуу парламент болуп калыш жагдайы түзүлүп турат. Сиздин пикириңиз?
- Мен бул жөнүндө көптөн бери эле айтып келатам. Божомолдор туура болуп келатат. Мен бир да аял өтпөй калышы мүмкүн, ашып кетсе үчөө болот деп айтып келаткам. Мына ошого жакындап келатабыз. Экинчи тур көрсөтөт эми. Бул жерде талапкердигин көрсөткөн аялдардын арасында күчтүү, өтө турган аялдар бар болчу.
- Менталитет күчтүүлүк кылат экен дейсизби?
- Абдан күчтүүлүк кылат экен. Анан эркектер кандай мыйзам бузса да, бардыгын кечире беришет экен.
- Сиз шайлоо учурунда аял катары кемсинген учур болдубу?
- Шайлоочуларга ачык эле айтып аттым, баары бир шайлоодо экинчи планга чыгарасыңар, мен көрүп турам, бирок, парламентке келгенде ошол жигиттердин добушун таппай каласыңар, кайда жүргөнүн деп. Бизде мына парламентте аялдар, үй-бүлө, жаштар жана саламаттык сактоо комитети бар эле. Ошол комитетте үч дарыгер кесиби ошондой болгону жана саламаттык сактоо ошол комитетке киргени үчүн иштеп жүрүштү. Калган жигиттер ал комитетке баргысы да келген жок. Анда иштеген да жок. Бул маселени көтөргөндөн да намыстанышат.
- Аялсыз парламентти кандай элестесиз?
- Эл аралык уюмдар иликтөө жүргүзүшкөн. Парламентте аялдар 20% болгондо алар балдар үчүн, 30% болгондо үй-бүлө үчүн, ал эми 40% болгондо коррупцияга каршы күрөшөт. Мындай өлкө өнүккөн өлкө катары саналат экен. Бизде азыр аялдар 1% да болбойт.
- Аялдардын парламентке көбөйүшү үчүн көп жолдорун айтып атышат. Маселен, квота киргизиш керек, мамлекеттик туруктуу саясат керек деп. Сиздин кандай сунушуңуз бар?
- Кандай болгон учурда да биздин менталитет, түшүнүк бүгүнкү күндөгүдөй болгон соң, квота киргизиш керек болчу. Квота болмоюнча аялдар парламентке келе албайт. Муну элге түшүндүрсөң деле азырынча эрте экен.