Кыяс Молдокасымов, Бишкек. 17-декабрда Алматы шаарында коомчулуктун айрым өкүлдөрү 1986-жылдагы кандуу Желтоксан окуясын эскерип, чакан жыйын өткөрүштү. Тоталитардык доор менен айкындуулуктун ортосунда айыгышкан күрөш жүрүп жаткан ошол күндөрдө Коммунисттик партиянын Кремлдеги төбөлдөрү Динмухаммед Кунаевди бийликтен четтетип, ал орунду республикага аты-жөнү белгисиз келгин Г.Колбинге тартып беришкен. Бул окуя алматылык студенттердин нааразычылыгын жаратып, аларды көчөгө чыгууга аргасыз кылган эле.
Нааразычылык акциясы 3 күнгө созулуп, аны атайын даярдыктагы аскер бөлүкчөсүнүн жоокерлери күч колдонуу менен баскан. Желтоксан окуясы көпчүлүк кыргызстандыктарды да кайдыгер калтырган эмес. Туура 17 жыл мурда Алматыда болгон бул окуя Советтер Союзунун алсыздана баштаганын, Кремль төбөлдөрүнүн өлкөнү өзүм билемдик менен башкаруусу эл тарабынан кабылданбай калганын дагы бир жолу далилдеген болчу. Жергиликтүү элдин пикири менен эч эсептешпей, 16 мүнөттүк жыйында Казакстанды чейрек кылымдан ашуун башкарып келген Динмухаммед Кунаевди бийликтен четтетүү азыркы түшүнүк менен алганда мамлекеттик төңкөрүшкө тете окуя болгонун эксперттер эмдигиче айтып, жазып келишет.
Мына ошол декабрдагы кандуу окуя учурунда айрым кыргыз жаштары, интеллигенция өкүлдөрү Алматыдагы жаштардын аракеттерин кубаттап, аларга жардам берүүгө далалат кылып чыгышкан. Ошол кезде Бишкектеги студенттик жатаканаларды күнү-түнү менен мугалимдер кайтарып, алардын оозунан «Алматы» деген сөз чыкса сак-сакташкан учур болгон. Ал эми кыргыздын белгилүү жазуучулары Асанбек Стамов менен маркум Мырза Гапаров Алматыны көздөй аттанышып, бирок Курдайдан ары өткөрбөй койгондон улам артка кайтууга аргасыз болушкан. Ошол кезде «Алматыдагы жаштардын толкунун басууга көмөктөштүңөр» деп аскер кызматын өтөп жаткан 18 жаштагы кыргыз жоокери Таалай Ылайтегин өзүнө сунулган «Мактоо баракчасынан» баш тартканы коомчулуктун эсинде.
Алматыдагы Желтоксан коогалаңы тууралуу өзүнүн жеке көз-карашын студенттерге айта коём деп Кыргыз мамлеттик университетинин окутуучусу Давлес Айкеев партиянын катарынан чыгарылып, кызматтан четтетилген. Кандидаттык диссертациясын коргоого тыюу салынган. Ошол окуяларды окумуштуу Давлес Айкеевдин өз оозунан угалы:
- Кыргыз улуттук университетинде иштеп жүргөндө, 1986-жылы Алматыга байланыштуу болгон окуяга карата студенттердин суроосуна мен «элдердин аң-сезими азыр мурдагыдай эмес. Алардын түшүнүгү азыр жогору. Эгерде М. Горбачев мындан ары ушундай саясатын жүргүзө берсе Совет мамлекетин кулатышы мүмкүн» деп айтканым чын. Анткени эл өз эркиндигин каалап, эркин жашагысы келип аткан. Мурдагыдай буйрук менен жашоо элдин өзөгүнө аябай тийген.
Мына ушул сөзүнөн кийин Давлес Айкеевдин тагдыры таптакыр өзгөрдү. Ошол кездеги университеттин окутуучусу таштандылардан бөтөлкө чогултуп, өлбөстүн күнүн кечирүүгө аргасыз болду.
- Декабрдагы Алматыдагы окуяга байланыштуу репрессияга туш болдум, - дейт Давлес Айкеев ал каргашалуу күндөрдү эскерип. - Партиядан чыгарып, иштен статья менен айдап, бир жарым жыл эч жакка ишке албай коюшту. Диссертациямды жактатпай койду. СССР кулагандан кийин, партия диктаттык укуктан ажырагандан соң гана кайра мугалим болуп иштөөгө мүмкүн болду. Бирок ушул күнгө чейин эчен жолу соттун элегинен өтсөм да, акталбай келем.
Давлес Айкеев адилеттик издеп райондук соттон баштап Конституциялык сотко чейин 10дон ашуун ирет кайрылган. Бирок азырынча анын колуна «акталды» деген кагаз тийе элек. Анын үстүнө өз учурунда катуу куугунтукка кабылган Давлес Айкеев көп ооруга кабылып, учурда 2-топтогу майыпка айланган:
- Бул репрессиядан кийин мен өтө кайгыга түшүп, оорукчан болуп калдым. Азыр майыпмын. Кулагым да укпай калган.
Ошентип, мындан туура 17 жыл мурдагы Желтоксан окуясына кыргызстандыктар да кайдыгер карабай, коңшу казак элинин толкунун тымызын колдоого алып, тарткан азабына, көргөн кордугуна кошо кайгырып, кылымдар бою боло келген тилектештигин дагы бир жолу билдирген.
Мына ошол декабрдагы кандуу окуя учурунда айрым кыргыз жаштары, интеллигенция өкүлдөрү Алматыдагы жаштардын аракеттерин кубаттап, аларга жардам берүүгө далалат кылып чыгышкан. Ошол кезде Бишкектеги студенттик жатаканаларды күнү-түнү менен мугалимдер кайтарып, алардын оозунан «Алматы» деген сөз чыкса сак-сакташкан учур болгон. Ал эми кыргыздын белгилүү жазуучулары Асанбек Стамов менен маркум Мырза Гапаров Алматыны көздөй аттанышып, бирок Курдайдан ары өткөрбөй койгондон улам артка кайтууга аргасыз болушкан. Ошол кезде «Алматыдагы жаштардын толкунун басууга көмөктөштүңөр» деп аскер кызматын өтөп жаткан 18 жаштагы кыргыз жоокери Таалай Ылайтегин өзүнө сунулган «Мактоо баракчасынан» баш тартканы коомчулуктун эсинде.
Алматыдагы Желтоксан коогалаңы тууралуу өзүнүн жеке көз-карашын студенттерге айта коём деп Кыргыз мамлеттик университетинин окутуучусу Давлес Айкеев партиянын катарынан чыгарылып, кызматтан четтетилген. Кандидаттык диссертациясын коргоого тыюу салынган. Ошол окуяларды окумуштуу Давлес Айкеевдин өз оозунан угалы:
- Кыргыз улуттук университетинде иштеп жүргөндө, 1986-жылы Алматыга байланыштуу болгон окуяга карата студенттердин суроосуна мен «элдердин аң-сезими азыр мурдагыдай эмес. Алардын түшүнүгү азыр жогору. Эгерде М. Горбачев мындан ары ушундай саясатын жүргүзө берсе Совет мамлекетин кулатышы мүмкүн» деп айтканым чын. Анткени эл өз эркиндигин каалап, эркин жашагысы келип аткан. Мурдагыдай буйрук менен жашоо элдин өзөгүнө аябай тийген.
Мына ушул сөзүнөн кийин Давлес Айкеевдин тагдыры таптакыр өзгөрдү. Ошол кездеги университеттин окутуучусу таштандылардан бөтөлкө чогултуп, өлбөстүн күнүн кечирүүгө аргасыз болду.
- Декабрдагы Алматыдагы окуяга байланыштуу репрессияга туш болдум, - дейт Давлес Айкеев ал каргашалуу күндөрдү эскерип. - Партиядан чыгарып, иштен статья менен айдап, бир жарым жыл эч жакка ишке албай коюшту. Диссертациямды жактатпай койду. СССР кулагандан кийин, партия диктаттык укуктан ажырагандан соң гана кайра мугалим болуп иштөөгө мүмкүн болду. Бирок ушул күнгө чейин эчен жолу соттун элегинен өтсөм да, акталбай келем.
Давлес Айкеев адилеттик издеп райондук соттон баштап Конституциялык сотко чейин 10дон ашуун ирет кайрылган. Бирок азырынча анын колуна «акталды» деген кагаз тийе элек. Анын үстүнө өз учурунда катуу куугунтукка кабылган Давлес Айкеев көп ооруга кабылып, учурда 2-топтогу майыпка айланган:
- Бул репрессиядан кийин мен өтө кайгыга түшүп, оорукчан болуп калдым. Азыр майыпмын. Кулагым да укпай калган.
Ошентип, мындан туура 17 жыл мурдагы Желтоксан окуясына кыргызстандыктар да кайдыгер карабай, коңшу казак элинин толкунун тымызын колдоого алып, тарткан азабына, көргөн кордугуна кошо кайгырып, кылымдар бою боло келген тилектештигин дагы бир жолу билдирген.