Мамлекеттин салык саясаты кандай болушу керек, анын өлчөмү канча, кантип чогултулат? Салык араңжан экономиканы көтөрүүгө негиз түзө алабы? Кыргыз өкмөтүнүн салык саясаты кандай? Мына ушул жана башка маселелер жайында Мыйзам чыгаруу жыйынынын комитет башчысы Акылбек Жапаровдун маалымат жыйынында кенен-кесир сөз болду.
Акылбек Жапаровдун айтымында, республикада 650 сомдон аз айлык алгандарга салык салынбайт. Бюджеттин көзүн карап отургандардын кыйласы, мугалимдер, дарыгерлер өтөле аз маяна алышат. Салык концепциясына ылайык, айлык маянасы орточо айлык акыга жетпегендерден алынчу салык азайтылат. Быйыл президент А.Акаев убада кылган киреше салыгынын өлчөмү 10% түшкөн жок.
А. Жапаров «киреше салык өлчөмүн азайтуу көмүскө экономиканын ачыкка чыгышына шарт түзөөр эле» деп эсептейт. Өткөөл мезгил ичинде тапкан кирешелерди ачыкка чыгаруунун дагы бир жолу - жыл аягында бир жыл ичинде иштеп табылган кирешенин 10% төлөгүдөй салык системасын киргизүү улуттук экономиканын ыкчам жанданышына шарт түзмөк. Өкмөт, Акылбек Жапаровдун айтуусунда, салык чогултуу жаатында жакшы иштей алган жок.
- Бул эч кандай кошумча аракетсиз, атайын мыйзамы жок эле, адамдардын буга чейин тапкан кирешелерин ачыкка чыгарууга мүмкүнчүлүк түзүп, 10% салык төлөө менен каткан дүйнөсүн адалдап, реалдуу сектордун иштешин камсыз кылмак, - дейт Акылбек Жапаров. - Өкмөт өзүнүн артыкчылык берилчү багыттарын аныктай алган жок. Мына, Казакстан менен Орусияда салык саясаты өзгөрүлүп атат. Аларда салык жалаң эле жыйноо, чогултууга багытталбастан, өндүрүштүн өсүшүнө шарт түзүүдө. Мындай жагдайда «көмүскө экономика» коңулдан чыгып, өндүрүштү көтөрмөлөөгө өтөт.
Депутаттын айтымында, Орусияда сатуудан түшчү кирешеге салынчу салыкты толук алып салуу маселеси оңуна чечилүүдө. Бирдиктүү социалдык салыкты 20% түшүрүү аракети жасалууда. Мындай жаңычыл мамиле, Жогорку Кеңеш тарабынан 2002-жылы кабыл алынып, салык системасын жакшыртууга арналган концепцияда толук чагылдырылган. Аны өлкөнүн жетекчилиги, атүгүл Эл аралык Валюта Фонду да колдоп чыккан.
- Тилекке каршы, аны ишке ашырууга келгенде кыргыз өкмөтүнүн саясий эрдиги, атуулдугу жетпей калып атат. Өкмөт «бюджетке акча жакшы түшпөй калат, Эл аралык Валюта Фонду нааразы болот» дегендей коркунучтан улам салык саясатынын маанилүү бөлүгүн түзгөн салыктардын санын азайтуу, оорчулугун жеңилдетүү аракетине батыналбай отурат, - дейт Акылбек Жапаров.
Депутаттын пикиринде, кыргыз өкмөтү Эл аралык Валюта Фондунун сөзүнө кирип, ири айыл чарба өндүрүшчүлөрү үчүн салыкты жана кыймылсыз мүлк салыгын киргизген. Бирок алардын иштөө механизмдери эмгиче жок. Салык санын арбытууга куштар кыргыз өкмөтү эми экология салыгын киргизүүнү ойлонууда.
- Өкмөт экологиялык салыкты киргизүүнүн үстүндө иштеп атат, - дейт Акылбек Жапаров. - Бизде дайыма биринчи болууну жакшы көрүшөт эмеспи. Азыр Эл аралык Валюта Фонду ар кыл экологиялык жагдайларга байланышкан салыкты киргизүүнү сунуш кылган. Бул тенденция тереңдей берсе, салыктын саны көбөйүп, иштөөнүн өзү кыйын болуп калат.
Акылбек Жапаров «салык саясатын ыраатка келтирүүдөн мамлекет утат эле» деп эсептейт. Эгер ал ишке ашса, салык чогултуу дагы 50% өсмөк. Сандарга бөлө келгенде бул жыл сайын бюджетке кошумча 6 миллиард сом түшүп турат дегенди түшүндүрөт. Өлкөдө 80ге жетпеген ири ишкана жалпы салыктардын теңине жакынын берет. Ири ишканалардын көбү ар кыл амал-айла менен салыкты аз төлөөнүн жолун табышууда. Салыкчылардын арасында андай мыйзам бузууларга көз жумду мамиле кылгандар да аз эмес. Акылбек Жапаровдун айтымында, салык саясатын жакшыртуу концепциясын баары сөз жүзүндө колдогону менен, ишке келгенде аракеттен майнап чыга элек.
- Сөз жүзүндө буга баары эле макул, - дейт Жапаров. – Бирок тымызын каршылык көрсөткөндөр бар. «Инвестициялык матрица» деп атпайбызбы. Аны инвестиция келгенде кайра эле министрликтерге берип коюп атабыз.
Азырынча кыргыз өкмөтү жаңы структураларды түзүүгө, Эл аралык Валюта Фондунун айткан-дегенин илгиртпей аткарууга куштарлыгын көрсөтүүдө. Тышкы карыздарды кандай да болсо жоюу аракетине өткөн өкмөт эми салык саясатында батыл кадам жасоого батыналбай отурат. Ансыз өлкөнүн экономикасынын алдыга жылышы кыйын.
А. Жапаров «киреше салык өлчөмүн азайтуу көмүскө экономиканын ачыкка чыгышына шарт түзөөр эле» деп эсептейт. Өткөөл мезгил ичинде тапкан кирешелерди ачыкка чыгаруунун дагы бир жолу - жыл аягында бир жыл ичинде иштеп табылган кирешенин 10% төлөгүдөй салык системасын киргизүү улуттук экономиканын ыкчам жанданышына шарт түзмөк. Өкмөт, Акылбек Жапаровдун айтуусунда, салык чогултуу жаатында жакшы иштей алган жок.
- Бул эч кандай кошумча аракетсиз, атайын мыйзамы жок эле, адамдардын буга чейин тапкан кирешелерин ачыкка чыгарууга мүмкүнчүлүк түзүп, 10% салык төлөө менен каткан дүйнөсүн адалдап, реалдуу сектордун иштешин камсыз кылмак, - дейт Акылбек Жапаров. - Өкмөт өзүнүн артыкчылык берилчү багыттарын аныктай алган жок. Мына, Казакстан менен Орусияда салык саясаты өзгөрүлүп атат. Аларда салык жалаң эле жыйноо, чогултууга багытталбастан, өндүрүштүн өсүшүнө шарт түзүүдө. Мындай жагдайда «көмүскө экономика» коңулдан чыгып, өндүрүштү көтөрмөлөөгө өтөт.
Депутаттын айтымында, Орусияда сатуудан түшчү кирешеге салынчу салыкты толук алып салуу маселеси оңуна чечилүүдө. Бирдиктүү социалдык салыкты 20% түшүрүү аракети жасалууда. Мындай жаңычыл мамиле, Жогорку Кеңеш тарабынан 2002-жылы кабыл алынып, салык системасын жакшыртууга арналган концепцияда толук чагылдырылган. Аны өлкөнүн жетекчилиги, атүгүл Эл аралык Валюта Фонду да колдоп чыккан.
- Тилекке каршы, аны ишке ашырууга келгенде кыргыз өкмөтүнүн саясий эрдиги, атуулдугу жетпей калып атат. Өкмөт «бюджетке акча жакшы түшпөй калат, Эл аралык Валюта Фонду нааразы болот» дегендей коркунучтан улам салык саясатынын маанилүү бөлүгүн түзгөн салыктардын санын азайтуу, оорчулугун жеңилдетүү аракетине батыналбай отурат, - дейт Акылбек Жапаров.
Депутаттын пикиринде, кыргыз өкмөтү Эл аралык Валюта Фондунун сөзүнө кирип, ири айыл чарба өндүрүшчүлөрү үчүн салыкты жана кыймылсыз мүлк салыгын киргизген. Бирок алардын иштөө механизмдери эмгиче жок. Салык санын арбытууга куштар кыргыз өкмөтү эми экология салыгын киргизүүнү ойлонууда.
- Өкмөт экологиялык салыкты киргизүүнүн үстүндө иштеп атат, - дейт Акылбек Жапаров. - Бизде дайыма биринчи болууну жакшы көрүшөт эмеспи. Азыр Эл аралык Валюта Фонду ар кыл экологиялык жагдайларга байланышкан салыкты киргизүүнү сунуш кылган. Бул тенденция тереңдей берсе, салыктын саны көбөйүп, иштөөнүн өзү кыйын болуп калат.
Акылбек Жапаров «салык саясатын ыраатка келтирүүдөн мамлекет утат эле» деп эсептейт. Эгер ал ишке ашса, салык чогултуу дагы 50% өсмөк. Сандарга бөлө келгенде бул жыл сайын бюджетке кошумча 6 миллиард сом түшүп турат дегенди түшүндүрөт. Өлкөдө 80ге жетпеген ири ишкана жалпы салыктардын теңине жакынын берет. Ири ишканалардын көбү ар кыл амал-айла менен салыкты аз төлөөнүн жолун табышууда. Салыкчылардын арасында андай мыйзам бузууларга көз жумду мамиле кылгандар да аз эмес. Акылбек Жапаровдун айтымында, салык саясатын жакшыртуу концепциясын баары сөз жүзүндө колдогону менен, ишке келгенде аракеттен майнап чыга элек.
- Сөз жүзүндө буга баары эле макул, - дейт Жапаров. – Бирок тымызын каршылык көрсөткөндөр бар. «Инвестициялык матрица» деп атпайбызбы. Аны инвестиция келгенде кайра эле министрликтерге берип коюп атабыз.
Азырынча кыргыз өкмөтү жаңы структураларды түзүүгө, Эл аралык Валюта Фондунун айткан-дегенин илгиртпей аткарууга куштарлыгын көрсөтүүдө. Тышкы карыздарды кандай да болсо жоюу аракетине өткөн өкмөт эми салык саясатында батыл кадам жасоого батыналбай отурат. Ансыз өлкөнүн экономикасынын алдыга жылышы кыйын.