Баян Жумакадыр кызы, Прага Ирактагы согуштун соңуна чыгып баратканы таасын айгине боло баштагандан бери саясий турмуштун күн тартибине Ирактын чарбасын калыбына келтирүү жана өлкөнүн согуштан кийинки келечеги жөнүндөгү суроолор койула баштады. Дүйнө өлкөлөрүн Ирактагы саясий жана экономикалык кайра куруу процессине кимдер катышат деген суроо түйшөлтүүдө.
Ирактагы кайра куруу процессине кимдер катышат, жана ага ким жетекчилик кылат деген маселе азыр дүйнө өлкөлөрүн, анын катарында Улуттар Уюму, Еврошериктештик сыяктуу уюмдарды камтама кылууда. Ирак кризиси боюнча дүйнө өлкөлөрүнүн ичинде өкүм сүргөн терең жиктелүүнүн кесепети Иракты кайра куруу маселесине да залакасын тийгизди. Улуттар Уюму менен Еврошериктештик бул процессте башкы роль Бириккен Улуттарга таандык болуш керек деп эсептейт. 8-апрелде АКШнын президенти Жорж Буш менен Британ премьер министри Тони Блэйр бул маселени Түндүк Ирландияда талкуулашып, Улуттар Уюму согуштан кийинки Иракта маанилүү рол ойнойт, деп билдиришти. Жолугушууда сүйлөгөн сөзүндө Буш буларды айтты:
- Улуттар Уюму калкты медициналык жактан тейлөө, дары- дармек жана азык-түлүк менен камсыз кылууда, Иракка гумжардам берүү процессин уюштурууда маанилүү роль ойнойт. Жалпылап айтканда, уюм Ирактагы прогресске өз салымын кошот.
Бирок америкалык президенттин Улуттар Уюмуна тек гана гумжардамчынын ролун ыроологон бул позициясы Ирактагы согушка эң биринчилерден болуп каршы чыккан Германиянын канцлери Герхард Шрөдердики менен төп келбейт. Берлинде жасаган билдирүүсүндө Шрөдер мындай деп айтты:
- Иракты калыбына келтирүү иши Улуттар Уюмунун жетекчилиги менен жүргүзүлүүгө тийиш. Бул процессти мыйзамдаштыруунун башка жолу жок.
Ушундай эле көз караш Ирак маселесинде согушка чейин ич ара жиктелип келген Еврошериктештикте да өкүм сүрөт. Еврокомиссиянын өкүлү Диего д Ойеда мындай дейт:
- Еврошериктештиктин баардык мүчөлөрү согуштан кийинки Иракты кайра курууда башкы рол Улуттар Уюмуна таандык болуш керек, деп эсептешет. Иракта түп- тамырынан жаңы, эч кимден көз каранды эмес өкмөттүн орношуна Улуттар Уюму гана данакер боло алат.
Иракты кайра куруу жараяны саясий эле иш эмес, ал миллиондогон доллар өлчөмдөгү ишкер келишимдерди камтыган экономикалык жараян. Өлкөнүн жолдорун, электр энергия жана суу менен камсыз кылуу тармактарын, медициналык мекемелер менен билим берүү системасына караштуу объекттерди калыбына келтирүү иши алдыда күтүп турат. Буга, белгилүү болгондой, олчойгон финансылык каражат керек болот. Ирактын 10 жылдан берки экономикалык эмбаргодон жана согуштан жабыркаган мунай өндүрүү тармагы бул сарптоолорду, албетте, көтөрө албайт. Ошон үчүн бул вазыйпаны кайсы өлкө же уюм өзүнө албасын, ал киреше өндүргөндөн мурда Иракка миллиарддаган доллар инвестиция жасаганга тийиш болот.
International Herald Tribune гезити согуштан кийинки Иракты калыбына келтирүү үчүн кеминде 20 миллипард доллар керек боло турганын жазган. Иракты калыбына келтирүү жараянына башка өлкөлөрдү жолотпосо коалициялык шериктер бул эбегейсиз сумманы өз капчыгынан чыгарууга тийиш болушат. Бул эбегейсиз жүктү Кошмо Штаттар өзү көтөргөнгө даяр экенин билдирип, АКШнын тышкы иштер министри Колин Пауэлл мындай дейт:
- Азыркы Ирактагы саясий жана экономикалык проблемаларды АКШ менен Британия баш болгон коалиция өзү жаратты, ошон үчүн алар Иракты кайра куруу ишин толук мойнуна алып, өлкөдө демократиялык өкмөт орнотулганга чейинки узак жараянга өзүлөрү жетекчилик кылууга тийиш.
Бул иштен Европанын четтетилүүсү Европа менен Американын ортосундагы жиктелүүнү ого бетер тереңдетиши ыктымал. Буштун администрациясы бул жөнүндө атайын документ даярдап, Конгресстин кароосуна сунуш кылганы жатканын уккан Еврошериктештиктин жетекчилиги маселени тим койбосун билдирди. Еврокомиссиянын төрагасы андай болгондо Еврошаркет бул маселени Дүйнөлүк Соода Уюму менен Экономикалык Кызматташтык жана Өнүгүү Уюмунда көтөрөт, - деп кесенди.
Бирок ошону менен бирге уюм эки ортодо орун алып жаткан келишпестик уюмдун Ирак элине гумжардам берүү пландарын өзгөртпөй турганына ишендирүүдө. Уюм баары болуп Иракка 100 миллион евро өлчөмүндөгү гумжардам берүүнү пландаштырып жатат.
- Улуттар Уюму калкты медициналык жактан тейлөө, дары- дармек жана азык-түлүк менен камсыз кылууда, Иракка гумжардам берүү процессин уюштурууда маанилүү роль ойнойт. Жалпылап айтканда, уюм Ирактагы прогресске өз салымын кошот.
Бирок америкалык президенттин Улуттар Уюмуна тек гана гумжардамчынын ролун ыроологон бул позициясы Ирактагы согушка эң биринчилерден болуп каршы чыккан Германиянын канцлери Герхард Шрөдердики менен төп келбейт. Берлинде жасаган билдирүүсүндө Шрөдер мындай деп айтты:
- Иракты калыбына келтирүү иши Улуттар Уюмунун жетекчилиги менен жүргүзүлүүгө тийиш. Бул процессти мыйзамдаштыруунун башка жолу жок.
Ушундай эле көз караш Ирак маселесинде согушка чейин ич ара жиктелип келген Еврошериктештикте да өкүм сүрөт. Еврокомиссиянын өкүлү Диего д Ойеда мындай дейт:
- Еврошериктештиктин баардык мүчөлөрү согуштан кийинки Иракты кайра курууда башкы рол Улуттар Уюмуна таандык болуш керек, деп эсептешет. Иракта түп- тамырынан жаңы, эч кимден көз каранды эмес өкмөттүн орношуна Улуттар Уюму гана данакер боло алат.
Иракты кайра куруу жараяны саясий эле иш эмес, ал миллиондогон доллар өлчөмдөгү ишкер келишимдерди камтыган экономикалык жараян. Өлкөнүн жолдорун, электр энергия жана суу менен камсыз кылуу тармактарын, медициналык мекемелер менен билим берүү системасына караштуу объекттерди калыбына келтирүү иши алдыда күтүп турат. Буга, белгилүү болгондой, олчойгон финансылык каражат керек болот. Ирактын 10 жылдан берки экономикалык эмбаргодон жана согуштан жабыркаган мунай өндүрүү тармагы бул сарптоолорду, албетте, көтөрө албайт. Ошон үчүн бул вазыйпаны кайсы өлкө же уюм өзүнө албасын, ал киреше өндүргөндөн мурда Иракка миллиарддаган доллар инвестиция жасаганга тийиш болот.
International Herald Tribune гезити согуштан кийинки Иракты калыбына келтирүү үчүн кеминде 20 миллипард доллар керек боло турганын жазган. Иракты калыбына келтирүү жараянына башка өлкөлөрдү жолотпосо коалициялык шериктер бул эбегейсиз сумманы өз капчыгынан чыгарууга тийиш болушат. Бул эбегейсиз жүктү Кошмо Штаттар өзү көтөргөнгө даяр экенин билдирип, АКШнын тышкы иштер министри Колин Пауэлл мындай дейт:
- Азыркы Ирактагы саясий жана экономикалык проблемаларды АКШ менен Британия баш болгон коалиция өзү жаратты, ошон үчүн алар Иракты кайра куруу ишин толук мойнуна алып, өлкөдө демократиялык өкмөт орнотулганга чейинки узак жараянга өзүлөрү жетекчилик кылууга тийиш.
Бул иштен Европанын четтетилүүсү Европа менен Американын ортосундагы жиктелүүнү ого бетер тереңдетиши ыктымал. Буштун администрациясы бул жөнүндө атайын документ даярдап, Конгресстин кароосуна сунуш кылганы жатканын уккан Еврошериктештиктин жетекчилиги маселени тим койбосун билдирди. Еврокомиссиянын төрагасы андай болгондо Еврошаркет бул маселени Дүйнөлүк Соода Уюму менен Экономикалык Кызматташтык жана Өнүгүү Уюмунда көтөрөт, - деп кесенди.
Бирок ошону менен бирге уюм эки ортодо орун алып жаткан келишпестик уюмдун Ирак элине гумжардам берүү пландарын өзгөртпөй турганына ишендирүүдө. Уюм баары болуп Иракка 100 миллион евро өлчөмүндөгү гумжардам берүүнү пландаштырып жатат.