- автор Кундуз Кызылжарова
Парламент 20-декабрда тууну өзгөртүү боюнча мыйзам долбоорун дароо экинчи жана үчүнчү окууда талкуусуз, чукул кабыл алды. Желектеги күндүн нурун жана түндүктүн чамгарагын өзгөртүүгө коомдун басымдуу бөлүгү, саясатчылар, депутаттар жана көрүнүктүү коомдук ишмерлер каршы чыккан.
Документ шаршембидеги сессиянын күн тартибине 5-маселе болуп киргизилген. Бирок биринчи болуп каралды.
Сессияда мыйзам долбоору боюнча бир эле депутат Нуржигит Кадырбеков сөз сүйлөп, андан башка талкуу болгон жок. Кадырбеков тууну өзгөртүүнүн зарылчылыгы жок экенин айтты.
"Президентибиз бул боюнча өзүнүн позициясын билдирип, курултайда отургандар кол чаап колдоду. Ар бир адамдын өз туусу болуп калган. Бириники байлык, дагы бириники бийлик жана башка. Бул окуянын жакшы жагы - элдин тууга болгон мамилесин өзгөрттү. Туу бириктирип турган фактор экени дагы бир жолу эске салынды. Дүйнөдөгү эң күчтүү мамлекеттин туусу матраска окшош, алар "матраста уктап жатып калдык, өзгөртөлү" деген жери жок. АКШнын демократиялык күчтүү партиясынын символу эшек, Рузвельт, Обама жана Кеннеди ошол партиядан чыккан. Ырым-жырым кылбастан тууну ушул бойдон калтырсак болмок. Башкы фактор бул - ынтымак. Азыр социалдык тармактарда элде бөлүнүп жарылуу болуп жатат, эки депутатыбыз кечээги отурумда эмне болду? Ушул маселенин тегерегинде кээ бир жаш балдар түрмөгө кирип кетти. Азыркы тууну VI же VII чакырылыштагы парламент кабыл алса мейли дейт элек, бирок аны легендарлуу парламент кабыл алган. Төлөгөн Касымбеков, Төлөмүш Океев, Масалиев, Медеткан Шеримкулов, Бекмамат Осмонов ошол парламенттик чакырылышта отурган. Албетте, президенттин, курултайдагылардын пикирин сыйлайбыз. Бирок залкарларыбыздын кадырына, урматына, арбагына сый-урмат көрсөтүп, тууну ошо бойдон калтырып койсок туура болмок".
Өзгөртүүнү колдогондор жана каршы болгондор
20-декабрдагы экинчи окууда документке 58 депутат “макул”, алты депутат “каршы” добуш берди. Үчүнчү окууда 59 депутат долбоорду колдоп, беш депутат каршы чыкты.
Тууну өзгөртүүгө каршы добуш бергендер:
1. Нуржигит Кадырбеков («Ыйман Нуру»)
2. Сеидбек Атамбаев (Аламмүдүн округу)
3. Дастан Бекешев (Октябрь округу)
4. Мирлан Самыйкожо (Кочкор округу)
5. Медер Алиев («Ишеним»)
Сессияда Жогорку Кеңештин төрагасы Нурланбек Шакиев “желек өзгөртүлбөй турганын, ага оңдоо-түзөтүү гана киргизилип жатканын” билдирди.
"Бардыгыңыздарды мамлекеттик туунун оңдолушу менен куттуктайм. Эч кандай өзгөртүү эмес, бул - оңдоо. Урматтуу депутаттар, "легендарлуу парламент" деп кайталай бергенден натыйжа жок. Ар бир доордун, ар бир мезгилдин өзүнүн легендасы болот. Мен ойлойм, азыркы чакырылыштагы парламент дагы сөзсүз мамлекеттик тууну оңдогон парламент катары легендарлуу болуп калышы толук мүмкүн, андыктан баарыңарды куттуктайм. Ар кандай ача пикирлер, ачуу сөздөр болду. Айрыкча менин дарегиме коомчулук тарабынан көптөгөн сын-пикирлер айтылды, катуусу, орунсузу да болду. Бирок мен анын баарын мыйзам ченемдүү көрүнүш катары кабыл алдым жана жооп кайтарган жокмун, татыктуу жооп мына ушул болду".
Мыйзам долбоору 28-ноябрда биринчи окууда колдоого алынган. Ал эми 19-декабрда парламенттин Конституциялык мыйзамдар, мамлекеттик түзүлүш, сот-укук маселелери жана Жогорку Кеңештин регламенти боюнча комитетиндеги талкууда депутаттар катуу талаш- тартышка түшкөн.
Алсак, комитеттеги талкууда депутат Мирлан Самыйкожо жана долбоордун авторлорунун бири Улан Примов кайым айтышкан. Самыйкожо анда туунун авторлорунан өзгөртүүгө байланыштуу сунушту ким киргизгени тууралуу маалымат алып, анда Бекбосун Жайчыбеков бул тууралуу маалыматы жок болгонун айткан.
Самыйкожо Казакстан борбор калаасы Астана шаарынын атын Нур-Султан деп өзгөртүп, бирок кийин кайра мурдагы аталышын кайтарып келгенин эске салды.
Президент Садыр Жапаров 16-декабрдагы экинчи Элдик курултайда тууга өзгөртүү киргизүү демилгеси ага таандык экенин, мыйзам долбоорун жазуу сунушун спикер Нурланбек Шакиевге өзү бергенин билдирген. Ал залда отургандардан бул сунушту колдоп берүүнү суранып, делегаттардын айрымдары кол чапкан. Бирок желекти өзгөртүү демилгеси колго салынып, добуш берилген эмес.
Желекти өзгөртүү боюнча мыйзам долбоорун спикер Шакиев менен депутат Улан Примов жазып, сентябрь айында коомдук талкууга коюлган. Анда документтин максаты “өлкөнүн мамлекеттик башкы символдорунун бири болгон тууну жакшыртуу” экени белгиленген.
Жаңы сунушталган вариантта кызыл түстөгү туунун ортосундагы күндүн нуру толкун сымал эмес, түз берилген жана нурлар өзүнчө бөлүнгөн. Түндүктүн элесиндеги үч чамгарак төртөө болуп өзгөргөн.
Тууну өзгөртүү демилгеси көтөрүлгөндөн баштап коомдо түрдүү талкуулар токтобой келет. Ондогон кыргызстандыктар пикирин социалдык тармактарда билдирип, акындар ыр жазып, спортто ийгилик жараткандар 30 жылдан бери колдонулуп келаткан тууну гана тааный турганын айтышкан.
Социалдык тармактын колдонуучулары желекти өзгөртүү жөнүндө мыйзам долбооруна каршы экенин билдирип, флешмоб өткөрүп жатышат. Фейсбукта “желегимди жерибе!”, “желекке тийбе!” деген постторду жарыялап, Садыр Жапаровдун Фейсбуктагы, Инстаграмдагы расмий баракчасынын алдына да пикирлерин жазышууда.
Тууну өзгөртүү маселеси буга чейин да көтөрүлгөн.
"Тууну кайра калыбына келтирүү демилгеси көтөрүлүшү мүмкүн"
Тууну өзгөртүүгө каршы чыгып, митинг өткөрүүгө камынган жарандык активист Афтандил Жоробеков массалык башаламандыкка айыпталып кармалып, сот аны эки айга камакка алган.
Саясат талдоочу Эмил Жороев азыркы тууну калың эл колдонуп, ал эми оңдолуп, жаңы кабыл алынган тууну президент жана анын айланасындагылар колдоно турганын айтты.
"Эл арасында буга оппозициянын гана эмес, жалпы калың элдин каршылыгы болуп келди. Бийликти колдоп турган эле жарандардын да каршылыгы болду. Эми туунун эски вариантына ыктап, аны сактап тургандар көп болот. Административдик кескин аракет менен жаңы туу таратылат, бирок эски туу бир топко чейин калат. Туунун жаңы варианты эми берилчү документтерге киргизилбей турганы элдин каршылыгын бир азга басаңдатуу болуп эсептелет. Болбосо эч бир демөөрчүнүн ага каражаты жетпей калмак. Тууну өзгөртүүдөгү маанилүү жоготуу так ошол дизайн, нурлардын туура же туура эместигинде эмес, жоготуу - өзгөрбөс, түбөлүктүү нерсенин өзгөртүлүп жатканында. Кыргызстанда саясий-коомдук жашообузда туруксуздук өзгөчө бир илдет болуп келген, туруктуу нерсе дээрлик жок болуп келгенде ушул туубуз эң бир туруктуу символика эле. Бир канча жылдардан кийин эски тууну калыбына келтирүү идеялары пайда болушу толук ыктымал".
Кыргызстандын мамлекеттик туусу өлкө эгемендик алгандан кийинки алгачкы парламенттин 1992-жылдын 3-мартындагы токтому менен бекитилген.
- автор Максат Жангазиев
Туунун өзгөрүшүнө каршы болгон ондогон жарандар пикирлерин социалдык тармактагы баракчаларына жарыялап жатышат.
"Фейсбук колдонуучулары сүрөтчү Элнур Исаковдун “Соңку күүгүм” (Последний закат) деп аталган сүрөтүн массалык түрдө бөлүшүп, соцтармактагы өздүк баракчасынын башкы сүрөтү катары коюп алышты. Анда Кыргызстандын мамлекеттик туусундагы 40 нурлуу күн жарым жартылай тоо артына батып бараткан элеси чагылдырылган. Муну көпчүлүк 31 жылдан бери көзү көнүп, сезимине сиңип калган туу менен коштошуу катары кабыл алууда.
Сүрөттүн автору Элнур Исаков "Азаттыкка" эмгеги аркылуу эмнени айткысы келгенин билдирди:
“30 жылдан бери канга сиңип, бала чактан баштап азыркы учурга чейин сыймыктанып жүргөм. Мектепте окуп жүргөндөн баштап эле желекти тартып, кайсы жакка барсам да өзүмдүн ушундай кооз желегимди издей берем. Тилекке каршы, бул сүрөтүм аркылуу жакшынакай желегим менен коштошуп жатып, ичим ачышып турганын билдиргим келди. "Эми качан, кайдан желбирейсиң? Жалгыз калдың, сага татыктуу боло албадыкпы? Колдой алган жокпуз" деп кейип жаткан кезим”.
Социалдык тармактарда тууга байланыштуу флешмоб акциялар соңку эки айдан бери эле уланып жаткан. Бул арада “Туу өзгөрбөйт!” , “Желегимди жерибе!”, “Желекке тийбе!” деген хэштегдер менен пост жарыяланып келди.
Ушундай реакцияларга карабастан тууну өзгөртүү чечими батыл кабыл алынганы бул жолу акындардын да жан дүйнөсүн козгоду окшойт. Айрым калемгерлер тууга арнаган ыр саптарын биринин артынан бирин жарыялап жатышат. Акын Эрлан Жумагазиев “Туу кошок” аттуу ыр жазды:
Кош болгун, кош бол, кайран туум,
Кокуйлар колдуу жайландың!
Эсирген төбөл үн укпай,
Элимде бүгүн арман-муң!
Ыйыктык турат тепселип,
Ыйманым барат бөксөрүп.
«Кадимки туубуз – ушул» деп,
Каламбы сени эскерип?
Өзөктөн душман чыкканы,
Өзүңдү чалып жыкканы.
Элирип алган куурагыр,
Эстүүнүн кебин укпады!
Кош болгун, кайран, кайран туум!
Эрлан Жумагазиев туунун өзгөрүшүн ойлонбой жасалган жорук катары баалады:
“Эмне дешти деле билбей калдым. 30 жылдык тарыхыбызды тепсешти. Эгемендик алганда баарыбыз тааныган, "ураалап" кол чапкан туу ушул эле. Негизи эле мамлекеттик атрибут кандайдыр бир себеп болсо, же бир түзүлүштөн экинчи түзүлүшкө өткөн учурда гана алмашышы керек эле. Бирок ойлонбой туруп алмаштырып салганыбыз жосунсуз жорук болуп калды. Азыркысын көрдүк. Төрт чамгарактуу түндүк болуп калганы түшүнүксүз. Негизи кыргыз эли так санга басым жасайт. Бул муну улутубуздун философиясын, этнографиясын, каада-салтын билбеген куурагырлардын чийип чыккан эскизи деп эле түшүндүм. Күндүн тик нурлары тегерете сабиз сайып койгондой туюлду. Буга чейин көп эле айттык, эскерттик. Социалдык тармактарда көптөгөн киши каршы пикир жазып жатты. Курултайда да өзгөртпөгүлө дегендер болду. Эми түбү жакшылык эле болсо экен деп отурам. Кыскасы, айтканга сөз деле калбады”.
Ал эми акын Алтынбек Исмаилов туудан башка чече турган маселе арбын эле го деп агынан жарылып, кырмызы тууга арнаган өзүнүн ырын жарыялады.
Буга чейин коомчулук тууну өзгөртүүнү демилгелеп чыккан парламент төрагасы Нурланбек Шакиев менен депутат Улан Примовду катуу сындап келген.
Бирок 16-декабрда өткөн экинчи Элдик курултайдын жыйынында президент Садыр Жапаров мамлекеттик тууга өзгөртүү демилгеси ага таандык экенин айтты.
Президент сөзүнүн аягында залда отургандардан желекке өзгөртүү киргизүү демилгесин колдоп берүүнү суранган. Курултайдын делегаттарынын айрымдары кол чапканы менен, тууну өзгөртүү сунушу колго салынып, добуш берилген эмес.
Элдик курултайда сөз сүйлөгөн бир нече киши желекти өзгөртүүгө каршы экенин билдиришкен. 15-декабрда алардын бири Айтбек Курманов Жогорку Кеңештин төрагасы Нурланбек Шакиевге кайрылып, тууну өзгөртүү демилгесинен баш тартууга чакырып, андан көрө Бишкектеги райондордун аттарын өзгөртүү сунушун берген.
"Туу жыгар атка кондурду"
Журналист Гүлзина Каныбекованын мамлекеттик негизги символдун өзгөрүшү тууралуу пикирин ТикТок, Фейсбук тармагында да талкуулап, бөлүшкөндөр арбын. Анда ал "өлкө башчысы Садыр Жапаров тескерисинче элди угуп, тууга тийбей эле койсо болмок" деген пикирин айткан:
“Желек өзгөртүлгөнү калды. Садыр Жапаров инаугурациясында ошол желекти жакшынакай өөп эле президент болгон. Кечээ курултайда өз аргументтерин айтты. Анда жездесине жакпай калганын, башка бир өлкөнүн президенти туудагы күн нурун күн карамага окшоштуруп жатканын айтты. Президенттин бул аргументтери чынында күлкү келерлик. Ал өзү өлкө башчысы катары желегибиздин маани-маңызын түшүндүрүп бериши керек болчу. Эми "мен үчүн колдоп өзгөртүп берип койгула" деп отурат. Желек эч качан бир адам үчүн өзгөрбөйт, өзгөрө турган болсо кандайдыр бир идеология үчүн өзгөрүшү мүмкүн. Тескерисинче, президент Садыр Жапаров бизди угуп, тууга тийбей эле койсо жакшы болмок”.
Драматург Бурул Калчабаева Фейсбуктагы баракчасына төмөнкүдөй нааразычылыгын калтырды:
“Туу - символ. Эн тамга. Белги. Төлгө. Ким кантип ынандырды, билбейм. Ким болсо да "Туу жыгар! " атка кондурду. Бекер кылдың, иним... бекер... Туунун сүрөтү тартылган жерде жаткан алакандай кагазды тебелебей, алаканы менен сүртүп төш чөнтөгүнө салган Түрк президенти Эрдоганды көрүп суктандык эле”.
Коомдук ишмер Эмилбек Каптагаев туунун айланасындагы талаш-тартыштар башталгандан бери пикирин билдирип келатат. Парламент тууну өзгөртүү боюнча мыйзам долбоорун колдогондон кийин ал:
“Эгемендикке эгиз болуп, анын символу болуп калган туу жыгылды, түндүк түштү. Элдин назары сынды, көңүлү сууду. Азырынча аттиң дегенден башка арга жок”, - деп жазды.
Ошол эле убакта айрым элементтери өзгөртүлгөн тууну колдогондор да жок эмес. Алар мамлекет өнүгүү жолуна жаңы кадамдарды таштаганын айтып, жаңы туунун көтөрүлүшүн каалай турганын билдирип жатат.
Соцтармактардагы нааразы пикирлер тууну өзгөртүүгө каршы чыгып, митинг өткөрүүгө камынган жарандык активист Афтандил Жоробеков массалык башаламандыкка айыпталып кармалып, эки айга камакка алынгандан кийин күчөгөндөй болду. Айрым элементтери өзгөртүлүп жаткан Кыргызстандын мамлекеттик туусу өлкө эгемендик алгандан кийин - 1992-жылы 3-мартта парламент тарабынан кабыл алынган. Тууну кабыл алган 350 депутаттын арасында Төлөгөн Касымбеков, Төлөмүш Океев, Болот Шамшиев, Камбаралы Бобулов, Жалил Садыков, Эстебес Турсуналиев баш болгон адабият жана искусствонун көрүнүктүү өкүлдөрү болуп, жүздөгөн эскиздердин ичинен кырмызы тууну тандап алышкан.