Түркмөнстан: сөз эркиндиги азырынча кагазда

Аталган уюмдун пикиринде, түркмөн мыйзамы сөз эркиндигин жарыялап, цензурага тыюу салганына карабай, дүйнөнүн эң жабык жана репрессиячыл өлкөсүнүн биринде расмий саясат менен турмуш чындыгы ортосунда эбегейсиз ажырым бар.

“Массалык маалымат каражаттары тууралуу” мыйзамды түркмөн
парламенти - Межилис былтыр 22-декабрда кабыл алган. Президент Гурбангулы Бердымухаммедов да ага тез эле кол коюп, мыйзам 4-январдан тарта күчүнө кирди. Муну менен Түркмөнстан көз карандысыздыгынын тарыхында массалык маалымат каражаттарынын ишин жөнгө салуучу мыйзамга алгач ирет ээ болду.

Эми мыйзамдын жоболоруна ылайык, Түркмөнстанда да ММК коомдук кызыкчылыкка ээ маалыматты таратуусуна эч ким тыюу сала албайт. “Жарандар маалымат алуу жана издөө, ой-пикирин, ишенимин билдирүү үчүн ММКнын бардык формаларын колдонууга укуктуу”.

Мындан да маанилүүсү - “ММКны цензуралоого, алардын ишмердигине кийлигишүүгө, жеке же юридикалык жактар монополдоштуруп алышына жол берилбейт”.

Турмуш чындыгы

Анткен менен түркмөн мыйзамынын жоболорун талдаган “Чек арасыз кабарчылар” уюму ал турмуш чындыгынан абдан эле алыстыгын, ортодогу ажырымды жойгудай кадамдар жасала электигин айтууда.

Аталган уюмдун өкүлү Йохан Бир (Johann Bihr) “Азаттыктын” түркмөн кызматы менен маегинде буларды айтты:

- Кагазда бул мыйзам абдан жакшы. Бирок эң маанилүүсү, албетте, дүйнөнүн эң жабык жана репрессиячыл өлкөлөрүнүн бириндеги мыйзам менен турмуш чындыгы ортосундагы ажырымдын эбегейсиздиги. Андыктан аталган мыйзам өлкөдө нукура демократиялык реформалар жүрмөйүнчө эч нерсени өзгөртө албайт. Ал ишке ашуусу үчүн саясий системанын өзү толугу менен өзгөрүшү, соттор азыркыдан башкача иштеши керек. Ага катар коом коркутуулардан, өзүн-өзү цензуралоодон кутулушу абзел. Биздин тыянак боюнча бул мыйзам реалдуулукка айланыш үчүн абдан эле көп аракет зарыл. Ал жакынкы убактарда турмушка ашкыдай мүмкүнчүлүк жок.

Көз карандысыздык жылдары салт болуп калгандай, Түркмөнстанда маалымат каражаттарынын иши мамлекет тарабынан тикелей көзөмөлдөнүп, алар бийлик үгүтү үчүн кызмат кылышат. Расмий багыттан тайгандар жазаланат. Жалпы улуттук гезиттердин көпчүлүгүнө президент ээлик кылат. Өлкөдө жалгыз гана жеке менчик басылма бар.

“Ийгилик” (Rysgal) деп аталган экономикалык гезитти ишкерлер тобу чыгарып келүүдө. Бирок анда бийликтин дарегине сын айткан макалалар жарыяланбайт.

Москвада жашаган түркмөнстандык көз карандысыз журналист Батыр Мухаммедовдун пикиринде, түркмөн бийликтеринин ММКнын ишин эми мыйзам менен тескөө аракети кубаттоого арзыйт. Бирок алар муну тышкы коомдук пикир үчүн гана жасоодо:

- Бул экспорт үчүн, биз да башкаларга окшош экенибизди көргөзүү үчүн гана жасалды.

Мыйзам бар, механизм жок

Быйылтан тарта цензурага расмий тыюу салганга чейин былтыр январдан бери Түркмөнстан бир партиялуу системадан да баш тартып, өлкөдө ишкерлерден турган экинчи саясий партия да жаралган.

Бирок оппозициячыл партияга уруксат берилбегенин, шайлоолор мурдагыдай эле атаандашсыздык шартында өтүп жатканын эске салган байкоочулар, көп партиялуулук да кагаз жүзүндө гана жарыяланганын белгилешет.

Укук коргоочу, “Хельсинки Түркмөн корунун" жетекчиси Тажигүл Бегмедова:

- Түркмөнстан эл аралык уюмдардын мыйзамдарды өзгөртүү керек деген чакырыгын укканы жакшы. Бирок алар кагаз деңгээлинде эле калбашын каалар элек. Анткени ал мыйзамдар иштегидей механизмдер Түркмөнстанда азырынча жарала элек.

Эл аралык медиа уюмдар сөз эркиндиги боюнча жылдык индекстеринде Түркмөнстанды Түндүк Корея жана Эритерия өңдүү мамлекеттер менен катар эң акыркы үч орунда кармап келет.

Өлкөдө көз карандысыз иштөөгө аракеттенген журналисттер үчүн тобокелчилик абдан жогору. “Чек арасыз кабарчылар уюму” жазгандай, Сапардурды Хажиев, Аннакурбан Аманкылычев ысымдуу эки журналист чөлдүү жерде алты жылдан ашуун убакыттан бери абакта отурушат. Огулсапар Мурадова ысымдуу аял журналист 2006-жылы абакта каза тапкан.

“Азаттык” радиосунун түркмөн кызматынын кабарчысы Довлетмурат Язкулиев 2011-жылы жасалма айып негизинде беш жылга кесилип, кайра президенттин кечирими менен бошотулду.