Борбор Азия өлкөлөрү эгемендик алганына чейрек кылымга айланды. Андан бери чөлкөмдөгү беш мамлекеттин саясий айдыңдагы бири-биринен айырмасы ачык билинип, бийлик ооштуруу өзгөчөлүгү ар биринде ар башкача болуп чыкты.
Казакстан менен Өзбекстан президенттери СССР тарагандан бери тактыда. Казакстандын элбашысы Нурсултан Назарбаев июлда 76га чыкса, өзбек президенти Ислам Каримов январда 78 жашты багынтты.
Жаш курак лидерлерди жаңылоо тууралуу пикирлердин чырагына май тамызууда. Арийне, бул өлкөлөрдө экинчи президент болуу оңой-олтоң иш эмес.
Казак жана өзбек президенттери өздөрүн эл атасы, темирдей тартип орнотуучулар катары таанытканына ишенсе, тажик лидери өлкөдө жарандык согушту токтоткон “тынчтыктын түптөөчүсү” деген кадырына таянат. Алардын ордун басчу кишиде мындай барк-баа албетте жок.
Ошентсе да, тышкы саясат тууралуу жазган вашингтондук журналист Рейд Стендиш мунай өндүрүүчү өлкө болгондуктан Казакстандын кийинки президенти бизнес-элитасынан келгени максатка ылайык жана ал алмашкыс бойдон калышы оңураак дейт. Ал эми Өзбекстанда саясий күчтөрдүн географиясы башкача:
- Эгер Өзбекстанга баам салсаңыз, акча менен бийликти өлкөнүн ичиндегилер көбүрөөк кармайт. Демек... коопсуздук кызматы Өзбекстанда бийликти өткөрүп берүү сценарийинде чоң роль ойношу, балким бийлик тизгинин колго алышы ыктымал.
Стендиш өзбек күч түзүмдөрүндөгү кландын лидери деп атайын кызматта өмүр бою иштеп, 20 жылдан ашуун коопсуздук жагын жетектеген Рустам Инаятовдун тобун эске алып жатканы талашсыз. Бирок Инаятовго тең келчү башка топтор деле бийликке үмүткөр. Өлкөдөгү ташкендик жана самарканддык кландардын такай тирешип келатышынын бир себеби да мына ушуга барып такалат.
Кандай болгон күндө да, учурда бийликте тургандардын алмашуусу өлкөдөгү кырдаалды кескин оңдоп ийиши күмөн. Эл жактырган чыныгы жетекчи келмейин башкаруу тизгинин кармагандардын аты-жөнү эле өзгөрөрүн “Демократия импорту: Бейөкмөт уюмдардын Түштүк Африка, Тажикстан жана Аргентинадагы ролу” аттуу китебинин автору Жули Фишер Мелтон атайын белгилейт:
- Жалпысынан алганда, элитанын эркин билдиргени убактылуу гана легитимдүүлүк берет. Ал эми арканды узун таштап караганда, лидер эң төмөнкү катмардан түптөлүп чыгуусуна жарандык коом өбөк болот. Төмөнтөн бирөө түптөлүп чыкмайын, жогору жакта алмашуу боло берет, бирок чын-чынында ал эч бир өзгөрүүгө алып келбейт.
Кийинки президент маселесинде Кыргызстандын да өзүнө таандык баш оорусу бар. Саясат талдоочу Эдил Байсаловдун оюнча, Кыргызстанда шайлоолор атаандаштыкта өтүп, демократия эрежеси сакталгандай көрүнгөнү менен, маселе башкада. Жаманбы-жакшыбы советтик партмектеп тарбиясын көрүп, эгемендик доордо тажрыйба алган жетекчилер бара-бара суюлууда. Кеп алардын ордун басчу чыныгы эл ишениминдеги лидердин бар же жогунда.
Ал эми акыркы шайлоолор Москванын же Батыштын көзүн караган саясатчылар, болбосо акчаны самандай сапыргандар добуштарды арбын алып жеңишке жетүүдө:
- Парламенттик да, жергиликтүү шайлоолор да бизде элдик бийлик элдин колунда эмес, бир уучу эки-үч чоң байлардын колунда болуп калды. Аларды партия деп атаганга да болбойт. Мындай бийлик Акаевдин, Бакиевдин учурунда да болгон эмес. Мындай өтө коркунучтуу олигархиялык бийлик түзүлүшүн тез арада оңдошубуз керек. Президенттик шайлоодо ушундай боло турган болсо, бул жакшылыкка алып барбайт.
Байсаловдун оюнча, келаткан президенттик тандоодо болбосо да, кийинкисинде Кыргызстан чыныгы лидер таңкыстыгына туш болот деген ойдо. А электорат ага чейин ошондой адамды сүрөп чыга алабы же кайра эле капчыктуулардын торуна түшүп береби?
