Кертли айым Америкада 1970-жылдан бери басма сөз эркиндиги жаатында изилдөөлөрдү жүргүзөт.
Кыргызстанга алгачкы жолу келген профессор 9-10-октябрь күндөрү Ош шаарында болуп, журналисттер менен да жолукту. Профессор "Азаттыкка" маек курду.
- Жейн айым, Кыргызстанга куш келипсиз. Адегенде эле сиздин Кыргызстанга сапарыңыздын максаты жөнүндө кененирээк билгим келип турат.
– Кыргызстанга мен АКШнын мамлекеттик катчылыгынын демилгеси жана АКШнын Кыргызстандагы элчилигинин чакыруусу менен келдим. Менин сапарым эки максатты көздөйт. Биринчиси, Кыргызстанды көрүү, бул жерде жашап жаткан калктын турмушу менен таанышуу.
Ал эми экинчи максатым – кыргызстандык медиа өкүлдөрү жана коомдук активисттер менен сөз эркиндиги жаатында пикир алмашуу. Кыргызстандагы басма сөз эркиндигине, журналисттердин этикалык маданияты менен таанышуу үчүн келдим десем да болот.
– Буга чейин кыргыз журналистикасы жана басма сөз эркиндигинин абалы менен аз да болсо тааныштыгыңыз бар беле? Эгер тааныш болсоңуз, ага кандай баа бересиз?
– Кыргызстанга келгениме аз эле күн болду. Кыргызча түшүнбөгөнүмө байланыштуу кыргыз гезиттерин окуган жокмун. Бирок мен жарандык коомдун өкүлдөрү жана медиа тармагында иштеген бир топ мекендештериңиздер менен бул жаатта сүйлөштүм. Алардын айткан ойлорунан улам менде мындай пикир пайда болду: түшүнгөнүм боюнча азыркы кыргыз гезиттериндеги негизги көйгөйлөрдүн бири – көз карандысыздыктын жетишсиздиги. Айрым гезиттер элге объективдүү кабар жеткирүү миссиясын эмес, саясий максаттарга жетүү үчүн кимдир бирөөгө же кайсы бир топко курал болуу милдетин аркалашат экен. Менимче бул абал өзгөрүп, Кыргызстандагы басма сөз каражаттары элге бейтарап маалыматтарды жеткирип иштеп калчу күн да алыс эмес.
- Өмүр баяныңызды окуп отуруп, сөз эркиндиги жаатында көп изилдөөлөрдү жасаганыңызды байкадым. Деги эле сөз эркиндиги жана басма сөз эркиндигинин айырмасы тууралуу эмне айта аласыз?
– Бул абдан маанилүү маселе. Ушул жаатта биз АКШда деле көптөгөн талкууларды уюштуруп келебиз. Экөө эки башка түшүнүк. Сөз эркиндиги деген түшүнүккө таянып эле басма сөздө такталбаган, далилденбеген маалыматтарды, ойлорду жаза берүү туура эмес.
Сөз эркиндиги – бул жарандын өз оюн эч кандай тоскоолдуксуз айтуусу. Ал эми басма сөз эркиндиги – далилденген фактылар менен коомчулуктагы көйгөйлөрдү же кайсы бир топтун кызыкчылыгына иштеген мыйзамсыз аракеттерди элге көрсөтүү.
АКШнын Конситутициясында бул эки түшүнүк өз-өзүнчө бөлүп көрсөтүлгөн. Экөөсүнүн ортосунда тыгыз байланыш бар. Сөз эркиндигин атуулдун укугу деп түшүнсөк туура болот. Ал эми басма сөз эркиндиги демократияны курууда чоң роль ойнойт.
- Сиз көптөн бери басма сөз эркиндигин коргоо боюнча ишмердик жүргүзүп келет экенсиз. Ушундан улам менде мындай ой пайда болуп жатат да, демек АКШда деле басма сөз эркиндигине каршы аракеттер тез-тез болуп турабы?
– Албетте бизде деле басма сөз эркиндигин чектөөгө аракеттер болуп турат. Андай учурда биз сот аркылуу, мыйзамдуу түрдө маселени чечебиз.
- Ош окуясына байланыштуу чет өлкөлүк кесиптештерибиз тарабынан такталбаган маалыматтар көп таралып кетти эле. Анын айынан азырга чейин Ошто абал чыңалуу бойдон турат деген түшүнүк эл аралык коомчулукта жашап жатат. Окуя болгон жерге келбей туруп, уккандарына таянып эле макала жазган журналисттерге кандай баа бересиз?
– Журналист деген кайсы бир маселе боюнча макала жазып жатып, окуянын күбөлөрүнө эмес, үчүнчү тараптардын пикирлерине таянганы туура эмес. Бирок журналисттин ар бир жерге барып, маалымат топтоого мүмкүнчүлүгү жок. Ошондуктан кимдир бирөөдөн алган маалыматын колдонуудан мурда, аны берген кишинин же уюмдун ишеничке татыктуу экенин аныкташ керек.
Кыргызстанга алгачкы жолу келген профессор 9-10-октябрь күндөрү Ош шаарында болуп, журналисттер менен да жолукту. Профессор "Азаттыкка" маек курду.
- Жейн айым, Кыргызстанга куш келипсиз. Адегенде эле сиздин Кыргызстанга сапарыңыздын максаты жөнүндө кененирээк билгим келип турат.
– Кыргызстанга мен АКШнын мамлекеттик катчылыгынын демилгеси жана АКШнын Кыргызстандагы элчилигинин чакыруусу менен келдим. Менин сапарым эки максатты көздөйт. Биринчиси, Кыргызстанды көрүү, бул жерде жашап жаткан калктын турмушу менен таанышуу.
Ал эми экинчи максатым – кыргызстандык медиа өкүлдөрү жана коомдук активисттер менен сөз эркиндиги жаатында пикир алмашуу. Кыргызстандагы басма сөз эркиндигине, журналисттердин этикалык маданияты менен таанышуу үчүн келдим десем да болот.
– Буга чейин кыргыз журналистикасы жана басма сөз эркиндигинин абалы менен аз да болсо тааныштыгыңыз бар беле? Эгер тааныш болсоңуз, ага кандай баа бересиз?
– Кыргызстанга келгениме аз эле күн болду. Кыргызча түшүнбөгөнүмө байланыштуу кыргыз гезиттерин окуган жокмун. Бирок мен жарандык коомдун өкүлдөрү жана медиа тармагында иштеген бир топ мекендештериңиздер менен бул жаатта сүйлөштүм. Алардын айткан ойлорунан улам менде мындай пикир пайда болду: түшүнгөнүм боюнча азыркы кыргыз гезиттериндеги негизги көйгөйлөрдүн бири – көз карандысыздыктын жетишсиздиги. Айрым гезиттер элге объективдүү кабар жеткирүү миссиясын эмес, саясий максаттарга жетүү үчүн кимдир бирөөгө же кайсы бир топко курал болуу милдетин аркалашат экен. Менимче бул абал өзгөрүп, Кыргызстандагы басма сөз каражаттары элге бейтарап маалыматтарды жеткирип иштеп калчу күн да алыс эмес.
- Өмүр баяныңызды окуп отуруп, сөз эркиндиги жаатында көп изилдөөлөрдү жасаганыңызды байкадым. Деги эле сөз эркиндиги жана басма сөз эркиндигинин айырмасы тууралуу эмне айта аласыз?
– Бул абдан маанилүү маселе. Ушул жаатта биз АКШда деле көптөгөн талкууларды уюштуруп келебиз. Экөө эки башка түшүнүк. Сөз эркиндиги деген түшүнүккө таянып эле басма сөздө такталбаган, далилденбеген маалыматтарды, ойлорду жаза берүү туура эмес.
Сөз эркиндиги – бул жарандын өз оюн эч кандай тоскоолдуксуз айтуусу. Ал эми басма сөз эркиндиги – далилденген фактылар менен коомчулуктагы көйгөйлөрдү же кайсы бир топтун кызыкчылыгына иштеген мыйзамсыз аракеттерди элге көрсөтүү.
АКШнын Конситутициясында бул эки түшүнүк өз-өзүнчө бөлүп көрсөтүлгөн. Экөөсүнүн ортосунда тыгыз байланыш бар. Сөз эркиндигин атуулдун укугу деп түшүнсөк туура болот. Ал эми басма сөз эркиндиги демократияны курууда чоң роль ойнойт.
- Сиз көптөн бери басма сөз эркиндигин коргоо боюнча ишмердик жүргүзүп келет экенсиз. Ушундан улам менде мындай ой пайда болуп жатат да, демек АКШда деле басма сөз эркиндигине каршы аракеттер тез-тез болуп турабы?
– Албетте бизде деле басма сөз эркиндигин чектөөгө аракеттер болуп турат. Андай учурда биз сот аркылуу, мыйзамдуу түрдө маселени чечебиз.
- Ош окуясына байланыштуу чет өлкөлүк кесиптештерибиз тарабынан такталбаган маалыматтар көп таралып кетти эле. Анын айынан азырга чейин Ошто абал чыңалуу бойдон турат деген түшүнүк эл аралык коомчулукта жашап жатат. Окуя болгон жерге келбей туруп, уккандарына таянып эле макала жазган журналисттерге кандай баа бересиз?
– Журналист деген кайсы бир маселе боюнча макала жазып жатып, окуянын күбөлөрүнө эмес, үчүнчү тараптардын пикирлерине таянганы туура эмес. Бирок журналисттин ар бир жерге барып, маалымат топтоого мүмкүнчүлүгү жок. Ошондуктан кимдир бирөөдөн алган маалыматын колдонуудан мурда, аны берген кишинин же уюмдун ишеничке татыктуу экенин аныкташ керек.
