Ныязбектин «сегиз беги» аталган уулдарынын ичиндеги Шатендин тукумунан чыккан эл башкарган манап. Ал Нарындагы 4 болуш элге таасирдүү инсан болуп, ошол аймактагы калк арасында агартуу иштерин жүргүзүүгө көп күч-аракет жумшаган. Ажы 5000 сомго мечит-медресе салдырып, окутуучу молдолорго балдарды окуттурган. 1916-жылкы улуттук-боштондук күрөштө нарындык кыргыздардын жетекчилеринин бири болгон. Орус жазалоочу аскерлери Көгарт ашуусу аркылуу келишип Тогуз-Тородогу кыргыздарды басканда, Касымаалы эли менен Кашкарга качкан. Бирок, орус өкмөтү көтөрүлүшчү кыргыздарга “кечирим берди” деген алдоого ишенип, атбашылык манап Казы Чоко уулунун чакыруусу менен өз жерине кайтып келгенде, жергиликтүү орус бийлигинин өкүлдөрү аны көтөрүлүштүн жетекчилеринин бири катары дарга асып өлтүрүшкөн.
Касымаалы ажынын акыркы күндөрү
Кашкар, Анжиян, Бишкек тараптардан Ички Тянь-Шандын өрөөндөрүн аралай каттоочу тоо жолдорунун тоому дарыя жээгиндеги кууш тилкеге орношкон үркөрдөй чакан калааны жазалоочу казак орустардын басканына эки айдан ашты. Жазалоодон абыгер чеккен жалпак боз тамдуу чакан калаа түнү бою жаап, таңга жуук кыламыктап басылган кеч күздүн нөшөрүнөн кийин ого бетер жүдөңкү. Топурак морлордун түтүнү шамалга айдала көзгө илээшпей, калаа үстү томсорот. Калааны тең бөлгөн ортоңку көчөдө баткак кече жалгыз аттуу суу ташыгыч араба илкийт.
Таңкы намаздан кийинки субакатта отуруп көчө башындагы мечиттен чыккандар эмнегедир кооптонгондой эки жактарын карана бириндеп тароодо. Мечиттен аркы бир кабат узата имараттардагы Абдымомун аксакалдын, Шүкүрбек байдын дүкөндөрүнө кирип чыккандар көрүнбөйт. Аларга теке маңдай ашкананын сереси жабык. Баткактан чолоолой ылдыйтан басып келаткан үч кишинин алдындагы боз таар чепкенин камтый курчана, калпагын баса кийген чокчо сакал сыйда мурут кара сур киши камчысын сүйрөй дүкөнгө кайрыларда, артындагы кара трайке чепкенин бүчүлөнө кийген кара саксак тебетейчен көк ала сакал, сары чийкил салабаттуу карыя:
- Жан кулактын учунда турганда буйдалбайлычы! Жолдор тосулуп жатат дешпедиби?! Эртерээк көмүскөлөй шаардан чыгып кетели, - деп дүкөн бурчунан дарыя жакка өткөн тик көчөгө бурулуп, жээктен бери кырданып турган айгыр жал алдындагы боз тамдарга бет алды.
Жалгыз аттуу суу ташыгыч араба баткак кече илкий дарбазалар алдына токтоодо. Андан суу алып кайра келгендерден бөлөк көчөдө жан көрүнбөйт.
Үрккөн кыргыздарды тоо ташка камап тыптыйпыл кыруу жөнүндөгү Жети-Суу аскерлеринин командачысы генерал Фольбаумдун ырайымсыз буйругун аткарган казак орус жүздүктөрүнүн Тогуз-Торо, Ак-Талаа, Нарын, Ат-Башы, Жумгал, Кочкор өрөөндөрүндө айылдарды өрттөп, бейкүнөө элди эмчектеги балдарына чейин кылычтаган жырткыч кыргыны калайыкты мүңкүрөтүп турат.
Жети-Суу казак орустарынын үчүнчү полкунун есаул Булычевдин жүздүгү Он-Арча (Тынымсейит), Ажы, Субан, Шатен, Моңолдор, Шаркыратма, Черик айылдарын түрө, кокту-колоттордо, Кытайга өтүүчү Үзөңгү-Кууш, Бедел ашууларына кетүүчү жолдорду тосо ок жаадырып, эл башына кылыч ойнотуп жүрөт.
Оренбург казак орустарынын полковник Бобров жетектеген алтынчы полку Намангандан Көгарт аша келип, Атайкеде көтөрүлгөн Тогуз-Торо кыргыздарын канга батырган кыргындан кийин, Ой-Кайың, Каргалык, Ак-Бел аша Нарындын түштүк жээгине, Дөдөмөл, Кара-Гөө аркылуу түндүк жээгине оогон.
Есаул Кохановскийдин жүздүгү Молдо ашуусу менен Соң-Көлдү жээктеп, Чаар-Арча, Килемче аркылуу Жумгал, Кочкор өрөөндөрүндө көтөрүлүп, Канат Ыбыке уулун кан көтөргөн айылдарды жазалоого өткөн.
Есаул Скоболевскийдин жүздүгү Ала-Буга, Туткуй, Терек-Чат, Актал-Чат өрөөндөрүн канакараптап, Суук капчыгай өрдөй Орто-Сырт Чалк-Өйдө, Ат-Башы өрөөндөрүнө өтүп Таш-Рават, Торугарт ашууларына бет алган кыргыздарды кырып жүрөт.
Генерал Фольбаумдун буйругу менен жазалоочулардын жалпы жетекчилиги полковник Бобровго жүктөлгөн. Убактылуу штаб Нарын гарнизонунда турат.
Гарнизон калаанын боз тамдарынан обочороок, дарыя жээгиндеги кашаттан бери карагайдан кыналып, Сибирь ыкмасы менен салынган орус чиркөөсүнө жанаша жайланышкан казарма имараттарында. Падыша акими - участка начальнигинин кеңсеси да аларга тутумдаш. Бул чөлкөм бийик дарбазалуу дубал менен курчалып, калаанын жупуну турпатына коошпой, өгөй жана сүрдүү турат. Казарма алдындагы аянтка орнотулган дарганын кендир сыйыртмактары кимдердин мойнуна илинерин күткөндөй шамалга термеле көргөндөрдүн үшүн алууда.
Күн көтөрүлө бийик дарбаза ачылып, үчтөн сапка турган куралдуу атчан орус солдаттары үч топко бөлүнө: бири Нарын көпүрөсүн карай өйдө, экинчиси калаадан бир аз обочо түштүк-чыгыш тоо этегиндеги карагай тамдуу ооруканадан берки бош аянтты кыйгач кесе, Орусия ажайыпканаларынын ортончусу көпөс Музивийдин (Неживойдун) имараттары менен турак үйүнүн ортосундагы кыска көчөгө сала Шаркыратма жактан келүүчү Ат-Башы жолуна, үчүнчүсү ортоңку көчө менен Ак-Кыя оюн көздөй текирең-таскак менен жөнөштү.
Жазалоочулардын баткактуу даңкан учурган дүбүртү калаанын кооптуу тиричилигин селейте түштү. Бирин-серин көчөгө баш баккандар кыргый көргөн таранчыдай жакын эшиктерге жылт кирип жок болууда.
Оң жактагы чон дарбаза алдындагы жалгыз аттуу арабадан суу алып турган аял чакасын таштай кире качты. Малакайын баса кийип, шырымал күрмөсүн белинен курчанган суучу чакасын колуна кармаган бойдон солдаттардын артына карай араба үстүндө селейип турат.
Казак орустардын баткактуу дүбүртү элдин үшүн алуу үчүн бүгүн көрсөтүлүүчү көз көрүнө жан алуунун дүбүртү; кыргындан баш калкалоо үчүн тогуз жүз түтүн эли менен Кытайга качып кармалган айтылуу Касымаалы ажыны болуш уулу Орунаалы жана жигиттери менен даргага асуунун коопсуз болушу үчүн көрүлгөн кошумча чара болучу. Таң заарынан чыккан казак орус солдаттары Нарын көпүрөсүнүн кулагында, Шаркыратмада, Теке-Секирикте, Ак-Кыя оюнда бирин-серин шаарга келаткан кыргыздарды аттарынан түшүрүп, камчыларын, кындуу курларын, бычак кестиктерин алып, жол боюна отургузуп кайтарып турушат. Касымаалы ажыны даргага асуу убактысы жеткенде аларды казарма аянтына жөө айдап келип, укмуштуу өлүм жазасын көрсөтүүгө тапшырма берилген эле.
Казак орустардын коркунучтуу дүбүртү басыла көчө ичи бир аз тынчый түштү. Бир тынымдан кийин участка начальниги Хохалевдин кеңсеси жактан эки атчан суурула чыгышты. Баштарында кызыл чок тагылган көрпө тебетей, кемселдеринин сыртынан курчанган курларында кындуу кылыч саландайт.
– Уккула, баарыңар уккула! Кадимки Касымаалы ажы, болуш уулу Орунаалы жигиттери менен казарма алдында даргага асылат. Келгиле, келгиле казарма алдына, Кекилүп (Хохалев) таксыр өзү чакырат. Укмуш кызыкты көрөсүңөр. Чиркөө алдына келгиле! Кекилүп таксыр өзү буйруду, келгиле! - деп жарыша кыйкырып келатышат. Желдире бастырып ортоңку көчө менен тоо тараптан келген тик көчөнүн кесилишине жеткенде, бири оңго бурулуп дарыя жакка, экинчиси түз ылдый жөнөштү.
- Уккула, уккула, баарыңар уккула! Кекилүп таксыр өзү буйруду! Кытайга качып кармалган айтылуу Касымаалы ажы даргага асылат. Чиркөө алдына келгиле! Ата-бабаңар көрө элек кызыкты көрөсүңөр. Келгиле, келгиле! - деп үндөрүнүн болушунча кыйкырып, шөлпүлдөтө желдиришет.
Казак орустарынын дүбүртүнөн кийин бир аз калыптана түшкөн калаанын ыкшоо тиричилигин кызыл чоктордун кыйкырыгы дүрбөттү. Тирилик жагдайында көчөгө чыккандардын кээ бирөөлөрү үйлөрүнө кире качышса, кээ бирлери жанындагылардан эмне болгонун түкшүмөлдөөдө.
Шүкүрбек, Абдымомун дүкөндөрүнүн кардарсыз эригип отурган сатуучулары кыйкырыктан улам чыгышса керек. Дүкөндүн сырдалган көк каалгасы алдында чаар ала топучан үч-төрт жигитке сакал муруту сыйда серпилген улгайыңкы уйгур колун төмөн жакка жаңсап, бирдемелерди түшүндүргөнсүп турат. Суу ташыган жалгыз аттуу араба баткак кече илкий ылдыйлап баратат. Кыйкырыкты уга артын караган суучу арабакеч элейип оң тарапка ыктай кызыл чокко жол бошото илээлейт.
Көчөнүн орто жери, оң ыптада көпөс Мендуруптун (Бондаревдин) жерпайы бийик чатырчасы тунукеленген карагай үйү. Эшик алдындагы тепкичгүү сересинде кара фрактын үстүнө кундуз жакалуу халатын желбегей жамына, чегерме кундуз тебетейин (гоголь) кырданта кийген, жээрде сакалы кылдат серпилип, муруту чыйралган, сары чийкил эткээл орус канжасын маашырлана соруп, жанындагы орус төбөлдөрү менен күлө бага маектешип турат. Ara катар почта кеңсесинин алдында чүмбөттөлгөн эки аттуу арабага жүк салып жаткан эки орус жигит, аларды тескеп турган бакжагай сакал орус кыйкырып келаткан атчан кыргызды таң кала карап турушат.
– Келгиле, келгиле! Чиркөө алдына келгиле. Айтылуу Касымаалы ажы, уулу жана жигиттери менен даргага асылат. Кекилүп таксыр өзү чакырат. Укмуштуу кызыкты көрөсүңөр, келгиле чиркөө алдына! - деп кыйкыра желдирген кызыл чок көчө аягына чыга жаздап калды. Кызыл чокко оро-пара көчө аягындагы мал базар жактан келаткан үч-төрт киши жакаларын кармана токтой калышты. Араларындагы ак сакалы жайкала, муруту сыпаа серпилген, күрөң нооту чепкен, түлкү тебетейчен карыя жакасын карманган тейде:
– Оо Жараткан! Кыргызды эмне алаамат каптады!? Өзүң сактай көр! Кайран киши бейажал кетет экен да. Касымаалы ажыны Тойундан кармап келди деди эле. Кайран киши, кайран киши! - деп тунжурай түштү.
– Такыба да, катаал да, дөөлөттүү да киши деп укчу элек. Ооматы кеткен экен да. Оомал-төкмөл дүнүйө, - деп күрсүндү жапалдаш бойлуу, боз таар чепкенчен, ак калпак жээрде сакал, чекир көз сары киши сакалын сылай.
– Атаң көрү, жинди неме го. Киши өлтүргөндүн эмнеси кызык. Эмнесин көрөт элек!? Жүргүлө айылга кетип калалы, - деп аксакалга суроолуу карады, көрпө малакайчан, кемселчен боз тонун кынай курчанган, олбурлуу сары чийкил жигит. Аксакал кайра бурула жолдошторун баштай дарыя жээгин карай жөнөштү.
Кыйкыра, кыйкыра көчө аягына чыккан кызыл чок солго бурулуп тоо жакка карай жөнөдү. Кыясы тоо этектеген узата көчөнү кыдыра башына чыгып казармага кайрылчудай түрү бар. Суу жээгинен берки узата көчөдө жар салып жүргөн кызыл чок тик көчө менен өйдө бурула ортоңку көчөгө чыга келди.
– Чиркөө алдына келгиле! Кызыкты көрөсүңөр! Кекилүп төрө өзү чакырат! - деген кыйкырыгы анчалык натыйжа бербегенинен улам басыгын жайлата ар кайсы дарбазаларга токтоп камчысы менен тыкылдатып, бирөөлөрдүн чыгып жөнөөсүн күтүп туруп анан жолун улоого өттү. Кызыл чоктордун айдаганынан улам көчөлөрдө ыргылжың боло өйдө бараткандар көрүнө баштады.
Түшкө чукул көпүрө кулагынан, Теке-Секирик, Шаркыратма, Ак-Кыя жактардан аттарынан түшүрүлүп тинтилген кыргыздар солдаттардын айдагында топ-тобу менен баткак кече чиркөө короосуна киргизилип, андан ары казарма аянтына өткөрүлүп турду. Келгендер даргадан обочо аркан керилген тосмонун ары жагына жыйналууда. Түш оой дарга жанындагы аянтка жүз элүү, эки жүз чамасында кыргыздар чогулду.
Эки тирөөчке ашталып, беш сыйыртмак илинген дарганын төрт бурчуна жыйырма метрлик аралыкта мамычалар орнотулуп, кендир аркандар керилген. Керменин сыртында, ар бир беш кадамда бирден солдат найзалуу мылтыктарын окчо кармап какайышат. Дарганын эки жагында эки офицер жалаң кылычтарын ийнине жөлөй, аттарын ыргыштата кекейишет. Казарма дубалы сыртынан ар бир жыйырма метрде бирден атчан казак орустун көзөмөлүндө турат.
Чогулган элдин көңүлү шамалга жай термелген дарганын сыйыртмактарына арбалууда. Сыйыртмакка муунтуп өлтүрүүнүн туңгуюк азабын боолголой ар кимдин жан туюму ичиркене титирейт. Дарганын ар бир сыйыртмагынын алдына жарым кезден таарылган дөңгөчтөр турат. Кеч күздүн сыдырым коштогон нымдуу кара суугу өпкөдөн өтө, баткак кечип аргасыз түйшөлүп турган эл коркунучтуу сыйыртмактар кимдердин мойнуна илинерин зааркана күтүп турат. Мындан үч күн илгери угузулган сотсуз өкүмгө ылайык күнөөсүз кыргыздардын жаны азыр көз көрүнө алынмакчы. Аларды жан алгыч үч күндөн бери күтүп турат... '
Үч күн илгери
Аскер гарнизонунун камак жайы. Чакан бөлмөнүн ичи темир торлуу кичине терезеден түшкөн кунарсыз шооладан күңүрттөнүп турат. Бөлмөнүн кереге дубалдарына орнотулган тактай середе алты киши. Төр жагында Ниязбек сегизиндеги мыктылардын бири айтылуу Касымаалы ажы, ага катар үзөнгү жолдошу Чоткара бий, Ажынын болуш уулу Орунаалы, болушка кандидат [1] уулу Акимаалы, «нээти казат» деп орус өлтүргөн бир тууган жигиттер Момунаалы, Бопунаалылар отурушат. Баарынын көңүлү теспе тарта жай сүйлөп отурган Касымаалы ажыга бурулган. Жазы маңдай субагай кызылдуу жүзүнө төш жаба куюлган кара сакалы, серпилген сыйда муруту төп келген, бийик кабак алдындагы оттуу курч көзүнөн эл жүгүн аркалаган өмүр өтөлгөсүнө тете кайрат, Кудайга болгон чексиз ишенимге уюган кебелбес сабырдуулук байкалат. Башында тепчий шырылган төбөсү учтуу ак топу, тик жака ак кемселинин жакалары тегиз бүчүлөнгөн. Кемселге өңдөш шымынын багалектери хром маасынын кончуна кийирилген, мандаш уруна отуруп ангеме улантууда. Кырктын ичинде эле ажыга барып, тобого таянган Касымаалы күч-кубатын, акыл кайратын беш күндүк өмүрдү адал жашап, Кудай алдына ыйман күтүп барууга үрөп турган учуру эле. Азыр элүү төрткө караган кези.
Тайманбаган курч мүнөзү, эргиген өктөм кыялы, акыл калчаган калыстыгына, шарият жолун ыйык туткан агартуучулугуна айкалышкан Касымаалы ажы арканын аяр манаптарынын ичинен айырмаланып турар эле. Даңазалуу күлүк кара аты Базаркул байдын ашында топ жарып алган байгеси бир пуд күмүш жамбыны соогат деп элге таратып, өзүнө бир гана жамбы алган жоомарттыгы, эмгекчил сарамжалдуулугу, түтүн ээлерине, кембагалдарга жардам берген кайрымдуулугу, чукугандай сөз тапкан чечендиги, күйдүргү курч мыскылдары, кылмыш жасагандарды катаал жана аеосуз жазалаганы эл ичине аңыздалып таралып калган.
Маңдай терин төгүп тың оокат өткөргөндөрдү таасын колдогону, бей-бечараларга үзүлө түшүп камкордук көргөнү, Нарын өрөөнүндө биринчи болуп чыгыш архитектура үлгүсүндө медересе куруп балдар окуткан агартуучулугу, ууру, кескилерди, нике арамдаган ойношчулдарды эл алдында көрүнө аёосуз жазалап, маскаралаганы, сөз баркын билбей жүйөөсүз сүйлөгөн бекер ооздорду ачуу мыскылдап соттогону, элдин бир даарын чочулатса, көпчүлүк анын эл башкаруусунун тарбиялык маанисине таң берип, кадыр-баркы көтөрүлүп турар эле.
Касымаалы Кара-Булуңдагы медересесинде тегине карабай балдарды окутууну колго алган. Казандагы Галия Бану жогорку медресесин бүткөн уулу Айдараалы, Молдо Ажы Агыбай молдо, билимдүү аалым Тайыр Карылар медреседе дарс окушкандыктан өз убагында бул окуу жайынын билим берүү мүмкүнчүлүгү бир кыйла жогору болгон. Кийин биринчи мугалимдерден болуп кадыр-барк күткөн Абдылда молдо Аралбаев, Эшбай молдо Токсобаев, Сарба молдо Осмоналиевдер билимди Касымаалы ажынын медресесинен алышкан.
Кыз-Мазардан ылдый Кара-Жардын алдына тырмалап эгин эгип тың оокат өткөрүп турган дыйкан Андашты колдоп, короосуна байлардан чогултуп кой салып берет. Жардам көргөн Андаш ноо куруп, Отуз Адырдын үстүнө суу чыгарып, дыйканчылыгын арбытып журтка пайдасын тийгизип турат. Байлык күтүп, ажыга барган элге кайрымдуу, кадырлуу адам.
Падыша өкмөтүнүн кыргыздарды жеринен сүрүп чыгарууну көздөгөн адилетсиз чараларынан улам эл ичи дүүлүгө баштагандан бери Касымаалы ажы Шабдан баатырдын уулдары Мөкүш, Исамүдүндөр менен өз ара кабарлашып коңшу Казакстандагы, Чүй өрөөнүндөгү жагдайларды иликтеп турар эле.
Чөп чабыш башталардан бир аз мурда кудасы Шабдан уулу Исамүдүндүн жигити Бугубай жашыруун келип, Олуя Ата, Алматы, Жаркен, Капал, Лепси казактары, Чүй, Ысык-Көл кыргыздары орус-герман согушуна уулдарын жибербей көтөрүлүүгө даярданып жатышканын кабарлап, Нарын, Ат-Башыдагы жагдайдан маалымат алып кеткен эле. Жалпы элдин ишин колдоого ниеттенген Касымаалы ажы элин ар кандай абалга даяр болууга камындырып, болушунча жарактандырып күтүп турган.
Чүй жактан көтөрулүштүн оңунан чыкпай, падыша өкмөтү элди аёосуз кырууга өттү деген кабар келгенде, айыл жигиттери Момунаалы, Бопунаалылар өч алабыз деп Нарындан почта менен келе жаткан эки орусту өлтүрүшөт. Бул жоболондуу кабар угулгандан кийин элди бөөдө кыргынга учуратпайлы деп Касымаалы ажы тогуз жүз түтүн жамаатын чогуу көчүрүп Кытайга аман өтүп кетет. Эл Тоюнга жайланышып, эл жайын түшүнгөн сөз билги иниси Шераалы Ажы Кытай улуктары менен сүйлөшүп баш калкалоо сурап Кашкарда жургөн кезде, Нарын участка акими Хохалев ажынын үч ата өткөн тууганы Ниязбек сегизинин Ат-Башыдагы мыктысы Казы болуш аркалу Черик Мааке ажы баштаган аттуу, баштуу эл кишилерин жиберип "Касымаалы кайра эли менен келсин. Падышага өткөн кызматы бар. Эч ким мышыгын мыш дебейт" деп алдап чакыртат.
Ажалдан качып кутулууга болбойт деген терең ишенимдеги ажы эли менен кайра көчүп Торугартты ашып түшкөндө, тозуп турган казак орустар элди канакарап кылып, өзүн, болуш уулу Орунаалыны, болушка кандидит уулу Акимаалыны, кенешчи жигити Чоткараны жана орус өлтүргөн эки жигитти туткундап келип камаганына бир ай толо жаздап калды.
Ажал жетсе арга жок
«Беш күндүк» жашоонун ыракатын да, машакатын да таразалай билген Касымаалы ажы белгисиз кооптуу тагдыр күтүп турган күнү да сабырлуу, кайратынан жанбайт.
– Биз эмес Азирети Мухамед Алей Салам дагы каапырлардан кордук көргөн. Каапырлар өлтүрмөкчү болгондо Алла Таала өзү сактап, Мединага көчкөн эмеспи. Ажал жетсе арга жок. Кудай ыйманыбызды жолдош кылсын. Өлүм - эч ким баш тарта албас парс. Ошентсе да тирүүлүктөн үмүт үзбөй Кудай Тааладан жакшылык тилейли, - деп сөзүн аяктай, өлүм менен өмүрдүн чегинде абыгер чегип турган жаш уулдарына аянычтуу көз чаптырды.
– Касыке, биз эч кимге залал келтирбей жан аргасы үчүн үрктүк да. Анын үстүнө сиздин ак падышага өтөп келген адал кызматыңыз, калк ичиндеги кадыр баркыңыз эске алынса бошоп кетербиз дейм, - деп ажыга үмүт менен карады Чоткара бий.
– Баардыгы Кудаанын колунда. Тагдырга жазылганын көрөбүз, - деп ажы ичинен келме келтирип теспе тартуусун улантты.
Аңгыча эшик шарт ачылып, эңгезердей узун бойлуу, кең далылуу, погондуу күрмөсүн ийнинен арчындаган жез тоголуу курга маузер илинүү, кызыл жээктүү фуражкасын алчыланта кийген эсаул Булычев татар тилмечтин коштоосунда кирип келди. Аларды коштоп жургөн прапорщиктин "Тургула" деген кыйкырыгы отургандарды селейте ордунан көтөрдү.
Эсаул папкесинен бир барак алып, үнүн жасай каадалана төмөнкүлөрдү окуду: -«Именем Его Императорского Величества, на основании статьи 1308 Военного Судебного Устава, согласно приказа Военного Ведомства 1914 года И 464, Особый отрядный суд, ведомый начальником отряда Его Превосходительства полковником Бобровым за организацию вооруженного мятежа против Его Императорского Величества и убийства двух русских людей приговорил к смертной казни через повешение: Касымаалы Мамбетова, Орунаалы Касымалиева, Чоткара Барманова, Момунаалы Жетигенова, Бопунаалы Жетигенова. Приговор обжалованию не подлежит. Исполняется на третий день после оглашения. 14 октября 1916 года, город Нарын.
Тилмеч кыскача төмөнкүлөрдү которду:
– Улуу урматтуу Императорго кыянат кылып, көтөрүлүш чыгарганы, орус адамдарын өлтүргөнү үчүн таксыр Бобров жетектеген аскер соту Касымаалы Мамбетовду, Орунаалы Касымалиевди, Чоткара Бармановду, Момунаалы, Бопунаалы Жетигеновдорду даргага асуу менен өлүм жазасына буйруду. Өкүм акыркы. Даттанууга жатпайт. Угузулгандан кийин үчүнчү күнү ишке ашырылат, - деп үнүн салмактуу чыгара которду. Алгач тула бою дүрт эте түшкөн ажы келме келтирип сабыр кыла төрөгө тике карап: - Сураксыз да өкүм болобу? Өкүм адилетсиз. Ошондой болсо да Кудай менин тилегенимди берген экен. Үч күн мурда өлүмдөн кабар келсе деп тилөөчү элем. Эр ортонун аштым, мунабу жаштарга убал. Ыгы келсе мени өлтүрүп, калгандарды бошоткула, - деди.
Тилмеч кайра которду эле, эсаул башын чайкап:
– Өкүм акыркы. Даттанууга жатпайт, - деп шарт бурулуп чыга жөнөдү. Кандары ичине тарта өңдөрү кубарып, бүткөн бойлорун майда калтырак баса, деңдароо болуп турган тагдырлаштарына кайрып:
– Кайрат кылалы, каапырлардан ырайым болобу. Бул жалганда өлбөй турган адам жок. Бизди өлүмгө буйругандардын өздөрү да дайыма өлүмдүн тузагында жүргөнүн билишпейт. Бүгүнкү тирүүлүгүнө маашырлана өлбөчүдөй болушат. Кайрат кылалы. Алла Тааладан ыйман тилейли. Олтургула, - деди ажы сабырлуу ишенимдүү үнү менен.
Өлүмгө буйрулгандардын ичинде аты чыкпай калган кичүү уулу Акимаалы:
- Касыке, бул кандай шумдук! Силер күнөөсүз өлсөңөр менин тирүү калышым кандай, - деп атасына боюн таштап, кучактай солуктады.
– Сабыр кыл уулум. Сени куткарышат. Көрөр күнүң алдыда. Сени Кудай өзү сактады. Чыгып барып эл-журтка бизден салам айт. Шераалы ажы эл тынчыса Кашкардан келээр. Айдараалы молдо агаңар бар. Ошол агаларыңардын акылына көнүп оокат кылгыла, - деп Ажы ордуна отуруп теспе тартууга өттү. Өлүмгө буйрулган эки жигиттин улуусу жазы маңдай, кең таноолуу, ээрди калбагайыраак, көзү жайнаган кара сур жигит Момунаалы:
– Ажым, оруска тийген биздин кол эле. Силердин ажалыңарга калдык го. Бизди кечиргиле, - деп колун бооруна алып Ажыга тигилди.
– Кудай өзү кечирсин. Биз да тагдырга жазылганын көрүп жатабыз. Отур, ыйман тилейли, - деп теспе тартуусун улантты.
Өлүм кабары үрөйлөрүн учуруп, жан туюмдары мулжулуп турган бечералар Ажынын напил намаздарды окутуп, пайгамбардын, улуу адамдардын өмүрүнөн баяндаган, өлүм алдында көңүл жубатардык окуялуу ангемелерине көңүл бурган болушат. Өлүм, өмүр Алла Таала түгөй жараткан ар бир пенденин мойнундагы парс. Аны сабыр күтүп, ыйман келтире тосуп алуу жөнүндөгү жүйөлүү осуят, кайраттарына уюмуш болгонсугандары менен, санаалары сандап, өлүм менен өмүрдүн туюмдары алпурушкан машакаттуу эки күндү өткөрүштү.
Үчүнчү күн
Мына бүгүн акыркы үчүнчү күн. Көз көрүнөө келүүчү жан алгычты күткөн азаптуу мүнөттөр... Жарык дүйнөнү калтырып жан берүүнүн белгисиз коркунучунан жүрөк зилдеп турса да, чиркин үмүт жылт эте көңүлдү ээрчите калат. Үмүт өчөт…, жанат…, өчөт. Эшик шарт этпей турса экен дет жүрөк опколжуйт. Ага болобу. Эшик шарт ачылып, эшик алдында желдеттер көрүндү. Даргага асылуучуларды бирден чакырып, колдорун артына байлап, катарга тизишти. Касымаалы ажыны алдыда, калган төртөөн экиден артта. Теребелди козгогон түрсүл алдында айдап жөнөштү. Айлананы капыстан дүңгүрөткөн барабан түрсүлү дарга алдында жыйылган элди казарма жакка жалт караты. Камак жайынын келе жаткан өлүм туткундарды көргөндө эл дуу эте козголду. Колдору артына байланган, жан жактарында найзалуу мылтыктарын кесе кармаган бештен он солдат. Ортодо бей күнөө жандары алынуучу беш киши. Алдыды Касымаалы ажы, башында тепчий шырылган төбөсү учту ак топу, тик жакалуу ак кемсел шымчан, багалеги хром маасынын кончуна түшүрүлгөн. Жазы маңдай, субагай кызыл жүзүнө төш жапкан кара сакалы жараша, терең кабагы алдындагы сурмалуу курч көзүнөн, элүүнү жаңы аралаган жигерлүү адамдын эргиген жашоо кумары, Алла Таалага жан туюму менен чексиз ишене ыйман күткөн кайратына багынгандай, кебелбеген токтоолук, сабырдуулук туюлат. Башын өйдө көтөрө жарык дүйнө менен кадыресе коштошкон таризде тоо башына көз чаптыра келатат. Ажынын артында окшош ак кемсел шымчан, нооча бойлуу, кырдач мурун, кызыл жүздүү, муруту жаңыдан керилген жыйырма беш жаштагы болуш уулу Орунаалы, Ажы менен жакшы тең, үзөнгүлөш Чоткара бий. Алардын артында кырылган чачтары өскөн, жылаң баш, боз таар кемсел шымчан, жыйырма үч, жыйырма беш жаштагы олбурлуу жигиттер Момунаалы, Бопунаалы келе жатышат. Элдин күңгүрөгөн уу-дуусун кимдир бирөөлөрдүн эчкире боздогон үндөрү коштоп турду. Касымаалы Ажыны жолдоштору менен дарга алдына келтирер замат эки офицер коштогон эсаул Булычев алардын каршы алдына тура, папкасынан кагаз алып, отряд соту Касымаалы Ажыны, Орунаалыны, Чоткараны, Момунаалы, Бопунаалыны ак падышага кыянаттык менен көтөрүлүп чыгып, орустарды өлтүргөндүгү үчүн өлүм жазасына буюрганын, өкүмдүн дарга асуу менен азыр аткарыларын айтты. Тилмеч өкүмдү кыргызчалагандан кийин, эсаул Булычев мурутун сылай тамагын жасап:
– Өлүм алдында кандай каалооруңар бар? - деп соттолгондорго кайрылды.
– Күнөөбүз жок. Шейит кетип бара жатабыз. Оо, эл журт! Бей күнөө кырылып бүлүнгөн эл, кемелиңе келе турган күндү Кудайдан тилегиле! Улуу-кичүү, ага-инилер! Өкүм жүргүзүп араңарда жашадым. Көңүлүңөрдү оорутуп, капа кылган болсом кечиргиле, жакшылык жасаган болсом эстей жүргүлө. Аласаңар болсо айткыла. Иним Шераалы ажы, уулум Айдараалы беришет. Мен силерге ыраазымын. Силер да мага ыраазы болгула, - деп элге кайрыла үн салды күрөө тамырлары чыңала бир аз буулуга түшкөн Касымаалы Ажы.
– Ыраазыбыз, - деген үндөр үзүл-кезил боздогон ыйга аралаша муздак абаны термелтти.
– Улук, - деп офицерге кайрылды Ажы. – Өлүм алдында эки рекет намаз окуганга уруксат бер.
Тилмеч которду. Эсаулдун баш ийкеген ишараатынан кийин, туткундардын колдору чечилди. Касымаалы Ажы дарга алдында кыбылага жүзүн буруп, бет аарчысын жая намазга турду. Артынан Орунаалы, Чоткара, Момунаалы, Бопунаалылар экиден катарга турушту. Ажы такбир айтып кол байлап намаз окууга өтүштү. Намаз окулуп бүтө Касымаалы Ажы "Оомийин, Алла Акбар», деп колун жайганда жалпы эл дуу эте "Оомийин", - деп бата тилешти. Элдин алдында турган Тайыр кары дамбылда Ажынын жанына басып келип:
– Хаджи, сиздер шахит болгайлар. Аалла Таалам сүйгөн адамсыз. Хаммаларын жаннати болундар,- деп Касымаалы Ажыны кучактап, төшүн тийиштире коштошту да, Чоткара, Орунаалы, Момунаалы, Бопунаалылардын карысын кыса ичинен келме келтирип четке чыкты. Желдеттер туткундардын колдорун байлоого кам урганда: -
– Эй улук, - деди намаздан кийин үнү чыйралып кадимки кайратына келген Касымаалы Ажы кадиресе сабырлуу үн менен:
– Мени мурда өлтүр. Уулумдун өлүмүн көрбөйүн. Дагы уруксат бер, колдорубуз байлана электе бири бирибиз менен ыраазылашалы.
Тилмеч которду. Эсаул өлүм алдындагы бул адамдын сабырлуулугуна таң кала баш ийкеди. Ажы солдаттардын туткунунда жулкунуп, адилетсиз өкүмгө акарат айтып турган уулуна кайрыла көкүрөгүнө кысып:
- Уулум, - деди салмактуу үн менен. - Аталык акымдан кечтим. Башыңды көтөр! Ыйманың жолдош болсун!
- Чоткара, үзөңгү жолдош элек. Өйдө төмөнүбүздү кечиришелик, - деп бий менен кучакташты. Момунаалы, Бопунаалы жигиттердин колун кыса коштошту да, колун байлоо үчүн жибин даярдап турган желдетке билектерин тосту. Кудай Тааланын бардык бирдигине жан туйумун берген Ажы, өлүмгө эмес каймана сапарга бара жаткандай сабырдуу да, токтоо да көрүндү. Желдеттер колун байлап, Ажыны четке илмектин алдындагы дөңгөчкө чыгарып, мойнуна сыйыртмак салды.
«Илла, иллаха илла Алла», - деп Ажынын үн чыгара келтирген келмеси бүтөрдө желдет аяк алдындагы дөңгөчтү тартып кетти. Денеси салаңдай дирт эте, Ажы кара сакалы төшүн жаба сунала түштү. Эл ичиндеги күрсүнгөн уу-дууну эчкире боздогон ый коштоп турду. Ажыдан кийин калган төрт шеиттин жандарын чогуу тартышты. Даргага беш шеит асылган бойдон калды.
Солдаттардын айдагында тароого дүрбөгөндөрдүн кайгылуу кобурун коштогон муңдуу ый, чыгыштан соккон сыдырым менен обого тарап турду. Киргил булуттар каалгый көчкөн кеч күздүн бозомук асманы суз, элдин кайгысына орток болгонсуп теребел бүркөө тунжурайт.
Жапаркул Токтоналиев,
жазуучу, коомдук ишмер.
Касымаалы жөнүндөгү архивдик маалыматтар:
Касымаалы ажы Мамбет уулу (1860-1916) Кыргыз элинин 1916-жылдагы улуттук боштондук кыймылынын жетекчилеринин бири. Ири манап.
Көтөрүлүштө хан көтөрүлгөн Канат Ыбыке уулу. Мөкүш Шабдан уулу менен кеңеши бирге болгон. Көтөрүлүш оңунан чыга бербей, Россия империясынын жазадоочу отряддары элге кыргын сала баштаганда 900 түтүн эли менен Кытайга ооп кеткен.
Касымаалы Мамбет уулун жазалоону көздөгөн Пржевальск уездинин Нарын участка начальниги Хохалев Ат-Башыдан кадырлуу кыргыздарды Кытайга Касымаалыга жиберип. “Кайра келсин, ак падыша алдында мурда өтөгөн кызматтары үчүн кечирим беребиз» – деп алдайт. Ага ишенип кайра көчүп келген Касымалы ажыны 26-сентябрь 1916-жылы Нарын гарнизонуна камаган.” Оруналы Касымаалы уулy, жан жолдошу Чоткара Барман уулу. Момуналы, Бопуналы деген эки жигити бешөө чогуу камалган. 14-октябрь 1916-жылы Касымаалы Мамбет уулу, Оруналы Касымаалы уулу, Чоткара Барман уулу жана эки жигити Нарын гарнизонунда даргага асып өлтүрүлгөн.
Касымалы Мамбет уулу Тянь-Шань өрөөнүндөгү ата-бабалары бийлик күткөн чоң манап, 1912-жылга чейин үч комиссия (4 жылдан 12 жыл) болуштукка шайланып иштеген.
Материалы из Кыргызского Государственного Центрального архива:
Телеграмма есаула Булычева уездному начальнику 28 августа: 1916 года. «900 кибиток Шатеновской волости, половина Чериковской волости перекочевали в Китай»
28.08.1916 г. Нарын
Донесение начальника Нарынского участка Хохалева уездному начальнику: «Главари бунта Касымаалы Мамбетов, волостной правитель Орунаалы Касымалиев арестованы мной при Нарынской военной гарнизонной гаупвахте. Хохалев.»
26.09.1916 г.
Главари бунта Касымаалы Мамбетов, волостной правитель Орунаалы Касымалиев, Чоткара Барманов, Бопунаалы и Момунаалы приговорены к смертной казни через повешение, (исполнено 14.10.1916 г.), приговора на основании статьи 1308 военного судебного устава, согласно приказа ВВ 1914 года №464. Приговор представляется на основании статьи 1420, утверждается начальником гарнизона, имеет силу и приводится в исполнение.
«ЦГА» Кыргызстана дело №32 «О ликвидации беспорядков в Нарынском участке»
[1] Кандидат –болуштун орун басуучу деген мааниде, ошол убакта эле колдонулган.
