Талкууга Жогорку Кеңештин адам укуктары комитетинин мүчөсү, депутат Шарапаткан Мажитова, эл аралык иликтөөлөр институтундагы долбоордун координатору Гүлзат Шамсуддин, Эмгек, ишке орноштуруу жана миграция министрлигинин алдындагы балдарды коргоо боюнча департаменттин башкы адиси Жаңыл Сукенбаева жана Оштогу Рудаки атындагы мектептин директору Манзура Асланова катышты.
Канча бала жабыркаган?
Зиядулло Журабаев
«Азаттык»: Адегенде Ош окуясында ок тийген 15 жаштагы Зиядулло Журабаевдин тагдырына токтололу. Анын денесинде калган автоматтын огу өткөн жумада алынды. Ага операция жасаган саламаттыкты сактоо министри Сабырбек Жумабековдун билдиргенине караганда, операция ийгиликтүү өткөн экен. Өспүрүмдүн ал-акыбалы тууралуу кабарчыбыз Рахат Кеңешова Зиядуллонун апасы Одина менен баарлашкан эле, адегенде ошону угуп анан талкуубузду улантсак.
Одина: Азыр жакшы, аракет кылып таяк менен эшике өзү чыкты. Бирок бары бир коркуп турабыз. Ооруканада дагы беш күн ийне алат экен, андан кийин карап жибин алабыз дешти. Балам жакшы болгондон кийин өзүм да жакшымын.
«Азаттык»: Баланын апасынын айтканына караганда, Зиядулло сакайып жакшы болуп калган экен. Тилекке каршы июнь окуясында жабыркаган жалгыз Зиядулла эмес, беш жаштагы Мухабат Кадырова деген кызыбыз ушул күнгө чейин саламаттыгы толук чыңдалбай, Воронцовкадагы калыбына келтирүү борборунда жатат. Ошто “Үй-бүлө” деп аталган коомдук уюм 2121 үй-бүлөгө иликтөө жүргүзгөн экен. Аларда жабыркаган 5057 бала бар деген тыянакка келиптир. Бул көз карандысыз иликтөө болуп жатат. Ош, Жалал-Абад облустарындагы жаңжал чыккан аймактарда жабыркаган балдардын расмий эсеби барбы?
Жаңыл Сукенбаева: Ушул окуялардан кийин биз Балдарды коргоо департаменти ЮНИСЕФ уюму менен тыгыз байланышта иштеп, канча бала жабыр тарткан, канча үй-бүлөдөгү балдар муктаж экендигин тактоо маалыматтарын жүргүзөбүз деген иш чара түзүлгөн. Ошолордун негизинде азыр бул иш чара толук бүттү деп айта албайм. Себеби жер-жерлердеги үй-бүлөнү, балдарды коргоо бөлүмдөрү ушул боюнча дагы деле иштеп жатат, алар менен бирге юристтер иштеп жатат. Булардын жабыркоо акыбалдары ар кандай юридикалык статуста болот экен. Ошондуктан ЮНИСЕФ штаттык тартипте юристтерди жана башка адистерди кошумчалап берген, ошолордун бардыгы ушул боюнча иштеп атат. Азырынча толук маалымат бизге бериле элек.
«Азаттык»: Мисалы бейөкмөт уюм тараткандай сандарды азыр сиздер атай албайсыздарбы?
Жаңыл Сукенбаева: Бизде азырынча толук жок болуп атат, бирин-экин бар, толуктай элекпиз.
«Азаттык»: Манзура айым, айтсаңыз, жаңжалдарды көргөн, жабыркаган балдар сиздин мектепте көппү, азбы? Алардын бүгүнкү жагдайы кантип атат?
Манзура Асланова: Жалпысынан алганда бардык эле балдар жабыркаган деп эсептесек болот. Анткени бардык эле үй-бүлөдө балдар качкан, бекинген, ар түрдү имиш сөздөрдү уккан. Ошондон эле балдарга стресс, травма кеткен. Биздин мектепте эң оор писхикалык запкы көргөн балдарга психологдор 2-3-даражадагы травма койгон. Алар акыркы этапка катышып, Ысык-Көлгө барып келишти. Июнь окуяларынан кийин 1-июлдан баштап биздин мектепте коопсуздук аянтча ачылган. Бул Кыргызстандагы изилдөө институту долбоору жана Швейцария бюросунун колдоосу менен ачылган. Үч жолу 60 баладан 180 бала реабилитациядан өткөн, бул мектептин базасында болгон июль айында.
«Азаттык»: Мисалы сиздер, балдарга мектеп окуучуларына июнь окуясынын себептерин кантип түшүндүрөсүздөр, кантип жеткиресиздер. Алар бала да.
Манзура Асланова: Бизде балдарга июнь окуяларынын себебин түшүндүрүү максат болгон эмес. Биз балдардын абалын жакшыртууну максат койгонбуз. Анализ, июнь окуялары тууралуу балдар менен сүйлөшкөнүбүз жок.
«Азаттык»: Сиз жетектеген мектепте жабыркаган балдар көппү?
Манзура Асланова: Ооба, 50дөн ашык бала бар.
«Азаттык»: Ысык-Көлгө барып келген балдардын көпчүлүгү сиздин мектептен окшойт?
Манзура Асланова: Жок, акыркы жолу Ош шаарынан 12-13 бала барды, калганынын бардыгы Кара-Суу району, Ош облусу боюнча балдар барышты, Фуркат, Мады жактан.
«Азаттык»: Ошол Мады, Фуркат, Кара-Суу райондору эң эле жаңжалга көбүрөк кабылган аймак болуп эсептелет да?
Манзура Асланова: Ооба.
«Азаттык»: Гүлзат, сиздер Ысык-Көлгө 72 баланы алып барып келген экенсиздер. Жалпы эсеп барбы, сиздер кандай мониторинг жүргүзөсүздөр, кандай эрежелердин негизинде тандайсыздар. Жабыр тарткан балдар 72 эле болбосо керек?
Гүлзат Шамсуддин: Албетте бул сан толук абалды ачык-айкын айта албайт. Себеби биз жайында иштей баштаганда чыр-чатак, жаңжал чыккан райондордон балдарды алганбыз эң башында. Долбоор башталганда биринчи айлампасында психологиялык жактан реабилитациялоодон 3 миң бала өткөн. Психологдор иштеп ар бир балага өзүнчө тест жүргүзүп, анын психологиялык жактан жабыркаган даражасын койгон. Ошонун натыйжасында 25 пайызы 3-4-даражада жабыркаган деген диагноз коюшкан. Ошондой балдарды күзгү жана кышкы айлампаларда алып келип аттык. Күзгү каникулда кээ бир балдарды издеп таппай калдык, биринчи чейрек учурунда алар жерин которуп кетишиптир. Мисалы кээ бирлери Орусияга, кээ бирлери Бишкекке көчүп кетиптир. Алардын тагдыры белгисиз. Ошол дагы бир көйгөй болуп атат.
«Азаттык»: Демек Ысык-Көлгө барган балдар денесинен эмес, психологиялык жактан оор жабыркаган балдар деп эсептелет экен да?
Гүлзат Шамсуддин: Албетте. Себеби психологиялык жактан жабыркаган көзгө көрүнбөгөн нерсе, баланын ички дүйнөсү эмне болуп атканы чоңдорго белгисиз, жүрөгү эмне болуп сыздап ооруп атканын эч кимибиз билбейбиз.
Улут аралык мамилелер боюнча мыйзам долбоору даярдалууда
«Азаттык»: Сиздер жабыркаган балдар менен иштешип атасыңар, түштүк долбоорлорунун чегинде чечилбей турган маселелер деп сиз кайсыны эсептейсиз?
Гүлзат Шамсуддин: Долбоордун чегинде биз эмнени чече албайбыз? Эң биринчиден, жаңжал, чыр-чатак болгон райондордо бардык балдарды камтый албайбыз тилекке каршы. Себеби буга материалдык ресурс, адам ресурстары керек. Анан албетте мамлекет тараптан колдоо болуш керек.
«Азаттык»: Шарапаткан айым, айтсаңыз, мамлекеттик деңгээлде колдоо болуп жатабы?
Шарапаткан Мажитова: Бир айдан ашык убакыт иштөө мезгилинде июнь окуяларынан кийинки элдин абалын, айрыкча балдардын, аялдардын, ошондой эле кары-картаң адамдардын абалын иликтөө боюнча атайын комиссия түздүк. Бул комиссия адам укуктары комитетинин алдында түзүлдү. Аны мен жетектейм. Азыр ишти баштоодон мурда биз ар бир кагылыш болгон жерлерде изилдөөлөрдү тереңирээк жүргүзүшүбүш керек болуп атат. Ошонун негизинде биз ошол жерде атайын программа иштеп чыгып, чет өлкөлүк гранттарга жазып, акча сураганы атабыз. Парламентте дагы бул маселени коюп атабыз. Ал жерде биз улутка бөлбөшүбүз керек, кыргыз эли бирдиктүү элбиз, кыз алышып тууган болуп келгенбиз. Улут аралык ынтымакташтыкты, ырашкерчиликти бекемдөө максатында ушул комиссия өтө чоң иш алып барганы атабыз. Кудай буюрса жакын арада мыйзам долбоорун иштеп чыгабыз, даяр болуп калды.
«Азаттык»: Кандай мыйзам?
Шарапаткан Мажитова: Улут аралык мамилелерди жөнгө салуу деген. Башкача айтканда, тереңдеп изилдеп туруп, орусча-кыргызча долбоорду жакында киргизебиз, азыр дагы толуктай турган толуктоолорубуз бар.
«Азаттык»: Балдар укуктарына байланышкан кандай жоболор болушу мүмкүн ал жерде?
Шарапаткан Мажитова: Балдар укуктарына байланышкан бир нече жоболор бар. Бул окуя капыстан болгондуктан балдар эмес, чоңдор түшүнбөй калды. Ошон үчүн ата-энеси балдарын болушунча эки жака алып качып, сактаганга аракет кылды. Ошон үчүн биз балдарга түшүндүрүү ишин жүргүзүү, Кыргызстандын жараны болгондон кийин, Кыргызстандын мыйзамдарын сактоого үйрөтүү аларды, ошондой эле ынтымакчылыкка, улутка бөлбөстөн паспортуна Кыргызстандын жараны деп жазууну сунуштап атабыз.
«Азаттык»: Манзура айым, Шарапаткан айым да айтып кетти, негизи эле кыргыз, өзбек деп бөлүнбөш керек, Кыргызстандын жарандары ынтымакта болуш керек деп, бул эми мындан аркы турукташуунун огожосу катары айтылып атат да. Ошол эле мезгилде буга чейин кыргыз, өзбек деп бөлүнүү жашап келген. Ал эми июнь окуясынан кийин сен кыргыз, мен өзбек деген сыяктуу бөлүнүшүү күчөп кетти деген сөздөрдү угуп атабыз. Бөлүнүшүү барбы, жокпу балдар арасында. Сиз канткен менен балдардын арасында иштеп жүрөсүз, биз барыбызга караганда балдарга жакынырааксыз.
Манзура Асланова: Ооба, туура айтып атасыз. Биз Көлгө барып келгенде жакшы натыйжа болду. Балдар бири-бири менен жакшы мамиледе болуп, бири-бирин туура түшүнүп, иглотерапия, акватерапия, арттерапия, драма, жомок терапия, ар түрдүү иш чараларды өткөрдүк, экскурсиялар болду. Арасында бир да чатак чыкканын көргөнүбүз жок. Балдар өсүп келаткан дарак да, аларда эч күнөө жок, андай нерсени алар билбейт деле. Ата-энелерге кайрылгым келет, балдарды ар кандай сөздөн сактайлы, этият бололу, үй-бүлөдө ар кандай сөздөр болушу мүмкүн, башка жерде, балдар аны угат да, аны дароо кабыл алып алат. Эң биринчи - балдарын ата-энелер сакташ керек, психикасын ойлош керек, андан кийин албетте мамлекеттин деңгээлинде чечилиш керек.
«Азаттык»: Реалдуу турмушта балдарга коомчулукта ата-энелер улутуна жараша мамиле жасаган учурларды байкаган жоксузбу?
Манзура Асланова: Жашоодо ар нерсе болот кээде, андай нерселер түшүнбөстүктөн чыгышы мүмкүн. Бирок менин айтаарым, Ысык-Көлгө балдар чоңдорсуз өзү барып келди, биз көрүп келдик, бири-бирине аябай жакшы мамиле жасашты.
«Азаттык»: Жаман өнөрдү үйрөнүп алып, келечекке алып кетпеш үчүн эмне кылыш керек?
Жаңыл Сукенбаева: Манзура айымдын сөзүнө кошулуп кетким келет. Себеби биз рабилитациялоо иштерин жүргүзүп жаткан учурда так ушундай болгон, кандай улуттан балдар келбесин, ушул жерге келгенден кийин реабилитациялык, психологиялык жардам алгандан кийин эле унуткан сыяктуу болуп, жакшынакай маанайда эс алып кетишкен. Биз баштаган ушул ишти колдоп кете турган чоңдор жок, ата-энелер, педагогдор жокко эсе. Жогорку Кеңеш тарабынан дагы жакшынакай институт ачылганы аткан экен, ушуну дагы эске ала кетсе. Мисалы, бизде бул боюнча адистер жок экен. ЮНИСЕФ тарабынан Беслан, Чечня, Түштүк Осетия окуяларынан кийин реабилитация иштерине катышкан он адис келип, тез арада эле, ата-энелерден тез арада даярдалуучу адистер даярдап, Жалал-Абад, Ош облустарына барып иштеп келишти.
Гүлзат Шамсуддин: Сөзгө аралжы айтып кетсем, мисалы биздин психологдор иштегенде 700 усулдун арасынан 18 усул тандалып, Кыргызстандын улуттарына, ошого жакындатылып, ошол усулдар менен коопсуздук аянтчаларында балдар менен мугалимдер, психологдор иштешти. Балдардын категорияларын айтып кетсем, мисалы, үчүнчү айлампа өткөндөн кийин биздин психологдор бир тыянакка келип атат, алар менен бүгүн эле сүйлөшүп келдим, алардын ой-пикири боюнча балдарды эки категорияга бөлсө болот, чыр-чатак, жаңжалды көргөн балдар жана жаңжалды көрбөгөндөр, кийин видеодон, дисктерден көрүшүп, ошондон травма алган балдар аябай көбөйүп кетти.
Эми аларды эмне кылабыз, бул чоңдордун, ата-энелердин күнөөсү, жоопкерсиздиги. Балдарына ушундай дисктерди берген туура эмес деп эсептейм. Балдар коркуп отурушат. Чыр-чатак башталганда эле алыскы тоолуу райондорго жиберип ийип, балдар көрбөй калды деп ойлошкон. Мындай балдардын саны көбөйдү, так сан жок. Ошондуктан бүт Оштогу балдар жабыркады деген тыянакка келсек болот.
Эң биринчи - маданият
«Азаттык»: Ушул өңүттө Жогорку Кеңеште кандайдыр бир маселе каралабы, ырааттуу саясат жүргүзүү аракети барбы? Гүлзат айтып аткан проблемаларды кантип жоюу керек?
Шарапаткан Мажитова: Июнь окуясы болгонуна сегиз айдай убакыт өтүп калды. Жакында Улуттук комиссия жыйынтыгын чыгарды, парламентке койду. Азыр парламенттик комиссия жана эл аралык комиссия иштеп атат. Үч комиссия тең өз жыйынтыгын чыгарып бүткөндөн кийин, түштүктө болгон окуяларга чекит коёбуз, кимдер күнөлүү экенин аныктайбыз. Күнөлүүлөрдү жазалагандан кийин, биздин максатыбыз, бардык нерсени жыйнаштырып туруп, элдин арасында ынтымакчылыкты калыбына келтирүү үчүн ишти баштоо. Биз мурда улут аралык мамилелер өтө назик, аны ортого салып, дискуссия уюштурууга болбойт деп туура эмес айтып келгенбиз. Мына ошондуктан биз алдын алалбай калдык жана тез арада жөнгө салалбай калдык. Ошон үчүн дискуссияны дайыма уюштуруп турушубуз керек. Терең изилденген конфликтологдор тарабынан атайын даярдалган программалар боюнча иш алып барылыш керек деп ойлойм.
«Азаттык»: Жаңыл айым, сиз эмне дейсиз, жанатан бери айтып атабыз долбоорлордун күчү келбей турган чоң проблемалар турат балдарды кадыресе жашоого киргизиш үчүн?
Жаңыл Сукенбаева: Ош, Жалал-Абаддагы абалды турукташтыруу боюнча мекемелер аралык комиссия бул күнгө чейин Өктөмкан Абазовнанын жетекчилиги менен иштеп келген. Ошол планга ошол учурдагы абалды стабилизациялоо гана кирген. Азыркы вице-премьер министр Ибрагим Жунусов мырза менен жетектелип, ушул иш кайрадан каралып улантылса. Биринчи кандайдыр бир иш чаралар менен болсо дагы биз көпчүлүк балдарды биринчи абалдан чыгарып алдык. Эми ушуну улантуу иштери чоң масштабдуу болуш керек.
Гүлзат Шамсуддин: Улут аралык мамиле эмнеден башталат дегенде эң биринчи маданияттан деп айтат элем. Элдин маданиятын, аң-сезимин, билимин көтөрүш керек. Эгерде адам маданиятуу, билимдүү болсо кандайдыр бир чыр-чатака барбайт. Мамлекеттик долбоорлор керек маданиятты, билимдүүлүктү көтөрүү боюнча.
«Азаттык»: Манзура айым, өспүрүмдөрдүн талап-тоноого барганы боюнча уктуңузбу, же өзүңүз байкадыңызбы? Эмне үчүн балдар ошондойго барышты, бул кимдин күнөөсү?
Манзура Асланова: Күтүлбөгөн жерден болуп калды ушундай нерселер. Биз иштеп жүрүп эле, кечинде жетиде иштен кеткенбиз, ошол түнү ушундай окуялар башталып кетти. Жер-жерлерде чагымчылар болгон деп уктум мен. Уккан нерсемди айтып атам. Ар кандай сөздөрдү айтып, согуш башталдды деген сөздөр менен балдарды чогултуп, көчөгө алып чыгып кеткен адамдар болгон экен. Азыр мектептерде соцпедагог деген штат киргизилген. Ошондо негизинен психологдор иштесе жакшы болмок эле. Бирок бизде психологдор жокко эсе экен.
«Азаттык»: Гүлзат кандай дейсиз, негизинен кенже курактагы балдар менен иштешкен жеңилирээк болсо керек өспүрүмдөр менен иштешкенге караганда?
Гүлзат Шамсуддин: Психологдордун айтканын айтып берейин. Биз психологдор менен тыгыз иштегендиктен алардын ой-пикири боюнча өспүрүм балдарга диалог, форум түрүндө түшүндүрүү иштерин жүргүзүшүбүз керек. Себеби агрессия жөнү жок жерден келип чыкпайт да. Ал туура эмес түшүнүк. 14-15 жаштагы өспүрүм калыптанып эле калган адам да. Агрессивдүүлүктүн дагы бир негизги себеби, үй-бүлөдө кандай абал болот, ата-эне менен баланын ортосундагы мамиле, ошого байланыштуу болот.
«Азаттык»: Манзура айым, балдар ушул окуядан кийин коркуп үйүнөн чыкпай, керек болсо ок жаңылган, же октун чачырандылары тийген, таяк жеп запкы көргөн балдар үйүнөн чыкпай коркуп, догдурга көрүнбөй, же силер өңдөнгөндөрдүн жардамын алгандан качкан учурлар бар деген маалыматтар бар. Сизде ушундай маалыматтар барбы?
Манзура Асланова: Менде андай маалымат жок. Бирок окуядан кийин эле июнь, июль айында коопсуздук аянтчаны ачып атканыбызда ата-энелер ишенбей, коркуп балдарын жөнөтпөгөн мезгилдер болду. Бирок азыр ишеним пайда болгон. Мектепке мурункудай эле кадимкидей балдар келип атышат.
«Азаттык»: Жаңыл айым, айтсаңыз, негизи опузадан корккон, көмүскөдө, көз кырынан сыртта калган, ошол эле мезгилде катуу жабыркап жүргөн балдарды табуунун кандай жорлдору бар? Аларды кантип издейсиздер, кантип табасыздар?
Жаңыл Сукенбаева: Жер-жерлерде үй-бүлөнү жана баланы коргоо бөлүмдөрү иштеп жатат. Ал жерде үчтөн адис жалаң азыркы учурда өзгөчө Ош жерегелеринде, түштүк региондордо жабыр тарткан региондордо балдар менен өзгөчө иш жүргүзүлүп жатат. Биз дагы алар үчүн өзгөчө статистиканы тактап берүүнү жана балдардын ар бир үй-бүлөгө барып, алардын акыбалын тактап берүү үчүн максат кылып багыттаган элек. Ошон үчүн аларга кошумча юристтин штаты жана кошумча штат берилип, үч адис иштеш керек болсо, кээ бир жерлерде бештен адис иштеп атат.
«Азаттык»: Ага мамлекеттин каражаты жетип атабы?
Жаңыл Сукенбаева: Эки адисти ЮНИСЕФ кошуп берген, каржаттын баарын мойнуна алып.
«Азаттык»: Канча мөөнөттү камтыйт ал ЮНИСЕФтин программасы?
Жаңыл Сукенбаева: Азырынча декабрга чейин иштешти.
«Азаттык»: Андан ары кандай иштер болот?
Жаңыл Сукенбаева: Мен ойлойм, андан ары балдардын саны такталып калат, азыркы күнгө деле такталып атат.
«Азаттык»: Болжолдуу санын айта аласызбы?
Жаңыл Сукенбаева: Менде андай маалымат жок. Балдар боюнча иштеген үй-бүлө жана балдарды коргоо бөлүмдөрү азыркы учурда жалаң балдарды коргоо жагына көбүрөк көңүл бөлүп иштеп жатышат.
Гүлзат Шамсуддин: Менин пикирим боюнча, бул өтө оор, үймө-үй кыдырып издеп табуу албетте кыйын. Ошондуктан мамлекет тараптан кандайдыр бир механизмдерди сунуштасак болот, мисалы өзүмдүн тажрыйбамдан, биз эл менен иштеп атабыз, элге жакынбыз, мисалы саламаттыкты сактоо министрлигинде үй-бүлөлүк дарыгерлер топтору бар, ошондой эле кварталдык комитеттин жетекчилери бар, ошолор менен биргелешип иштеш керек. Жалгыз эле бул бөлүм физикалык жактан чамасы келбейт, алардын иши өтө көп. Ошондуктан жалгыз эле ошол бөлүмгө жүктөбөй, мамлекеттик структурада кандай тепкичтер болсо, кичинекей уюмдар болобу, бары биргелешип баарын эсептесе болот, балдардын баарын тактаганга мүмкүнчүлүк бар.
Шарапаткан Мажитова: Улут маселелери боюнча мен ойлойм, тез арада өкмөт так, түшүнүктүү улуттук саясатты иштеп чыгуусу керек. Саясаттын башында өлкөдө жашап жаткан бардык улуттар өзүнүн маданиятын сактап калууга жана өнүктүрүүгө эркиндик алыш керек жана бир мамлекет болгондон кийин, анда жашаган бардык улуттар биргеликте бири-бирине сабырдуу болуп, ынтымак ырашкерликти туу тутуп жашаш керек деп ойлойм.
«Азаттык»: Сиздерге чоң рахмат.
Канча бала жабыркаган?
«Азаттык»: Адегенде Ош окуясында ок тийген 15 жаштагы Зиядулло Журабаевдин тагдырына токтололу. Анын денесинде калган автоматтын огу өткөн жумада алынды. Ага операция жасаган саламаттыкты сактоо министри Сабырбек Жумабековдун билдиргенине караганда, операция ийгиликтүү өткөн экен. Өспүрүмдүн ал-акыбалы тууралуу кабарчыбыз Рахат Кеңешова Зиядуллонун апасы Одина менен баарлашкан эле, адегенде ошону угуп анан талкуубузду улантсак.
Одина: Азыр жакшы, аракет кылып таяк менен эшике өзү чыкты. Бирок бары бир коркуп турабыз. Ооруканада дагы беш күн ийне алат экен, андан кийин карап жибин алабыз дешти. Балам жакшы болгондон кийин өзүм да жакшымын.
«Азаттык»: Баланын апасынын айтканына караганда, Зиядулло сакайып жакшы болуп калган экен. Тилекке каршы июнь окуясында жабыркаган жалгыз Зиядулла эмес, беш жаштагы Мухабат Кадырова деген кызыбыз ушул күнгө чейин саламаттыгы толук чыңдалбай, Воронцовкадагы калыбына келтирүү борборунда жатат. Ошто “Үй-бүлө” деп аталган коомдук уюм 2121 үй-бүлөгө иликтөө жүргүзгөн экен. Аларда жабыркаган 5057 бала бар деген тыянакка келиптир. Бул көз карандысыз иликтөө болуп жатат. Ош, Жалал-Абад облустарындагы жаңжал чыккан аймактарда жабыркаган балдардын расмий эсеби барбы?
Жаңыл Сукенбаева: Ушул окуялардан кийин биз Балдарды коргоо департаменти ЮНИСЕФ уюму менен тыгыз байланышта иштеп, канча бала жабыр тарткан, канча үй-бүлөдөгү балдар муктаж экендигин тактоо маалыматтарын жүргүзөбүз деген иш чара түзүлгөн. Ошолордун негизинде азыр бул иш чара толук бүттү деп айта албайм. Себеби жер-жерлердеги үй-бүлөнү, балдарды коргоо бөлүмдөрү ушул боюнча дагы деле иштеп жатат, алар менен бирге юристтер иштеп жатат. Булардын жабыркоо акыбалдары ар кандай юридикалык статуста болот экен. Ошондуктан ЮНИСЕФ штаттык тартипте юристтерди жана башка адистерди кошумчалап берген, ошолордун бардыгы ушул боюнча иштеп атат. Азырынча толук маалымат бизге бериле элек.
«Азаттык»: Мисалы бейөкмөт уюм тараткандай сандарды азыр сиздер атай албайсыздарбы?
Жаңыл Сукенбаева: Бизде азырынча толук жок болуп атат, бирин-экин бар, толуктай элекпиз.
«Азаттык»: Манзура айым, айтсаңыз, жаңжалдарды көргөн, жабыркаган балдар сиздин мектепте көппү, азбы? Алардын бүгүнкү жагдайы кантип атат?
Манзура Асланова: Жалпысынан алганда бардык эле балдар жабыркаган деп эсептесек болот. Анткени бардык эле үй-бүлөдө балдар качкан, бекинген, ар түрдү имиш сөздөрдү уккан. Ошондон эле балдарга стресс, травма кеткен. Биздин мектепте эң оор писхикалык запкы көргөн балдарга психологдор 2-3-даражадагы травма койгон. Алар акыркы этапка катышып, Ысык-Көлгө барып келишти. Июнь окуяларынан кийин 1-июлдан баштап биздин мектепте коопсуздук аянтча ачылган. Бул Кыргызстандагы изилдөө институту долбоору жана Швейцария бюросунун колдоосу менен ачылган. Үч жолу 60 баладан 180 бала реабилитациядан өткөн, бул мектептин базасында болгон июль айында.
«Азаттык»: Мисалы сиздер, балдарга мектеп окуучуларына июнь окуясынын себептерин кантип түшүндүрөсүздөр, кантип жеткиресиздер. Алар бала да.
Манзура Асланова: Бизде балдарга июнь окуяларынын себебин түшүндүрүү максат болгон эмес. Биз балдардын абалын жакшыртууну максат койгонбуз. Анализ, июнь окуялары тууралуу балдар менен сүйлөшкөнүбүз жок.
«Азаттык»: Сиз жетектеген мектепте жабыркаган балдар көппү?
Манзура Асланова: Ооба, 50дөн ашык бала бар.
«Азаттык»: Ысык-Көлгө барып келген балдардын көпчүлүгү сиздин мектептен окшойт?
Манзура Асланова: Жок, акыркы жолу Ош шаарынан 12-13 бала барды, калганынын бардыгы Кара-Суу району, Ош облусу боюнча балдар барышты, Фуркат, Мады жактан.
«Азаттык»: Ошол Мады, Фуркат, Кара-Суу райондору эң эле жаңжалга көбүрөк кабылган аймак болуп эсептелет да?
Манзура Асланова: Ооба.
«Азаттык»: Гүлзат, сиздер Ысык-Көлгө 72 баланы алып барып келген экенсиздер. Жалпы эсеп барбы, сиздер кандай мониторинг жүргүзөсүздөр, кандай эрежелердин негизинде тандайсыздар. Жабыр тарткан балдар 72 эле болбосо керек?
Гүлзат Шамсуддин: Албетте бул сан толук абалды ачык-айкын айта албайт. Себеби биз жайында иштей баштаганда чыр-чатак, жаңжал чыккан райондордон балдарды алганбыз эң башында. Долбоор башталганда биринчи айлампасында психологиялык жактан реабилитациялоодон 3 миң бала өткөн. Психологдор иштеп ар бир балага өзүнчө тест жүргүзүп, анын психологиялык жактан жабыркаган даражасын койгон. Ошонун натыйжасында 25 пайызы 3-4-даражада жабыркаган деген диагноз коюшкан. Ошондой балдарды күзгү жана кышкы айлампаларда алып келип аттык. Күзгү каникулда кээ бир балдарды издеп таппай калдык, биринчи чейрек учурунда алар жерин которуп кетишиптир. Мисалы кээ бирлери Орусияга, кээ бирлери Бишкекке көчүп кетиптир. Алардын тагдыры белгисиз. Ошол дагы бир көйгөй болуп атат.
«Азаттык»: Демек Ысык-Көлгө барган балдар денесинен эмес, психологиялык жактан оор жабыркаган балдар деп эсептелет экен да?
Гүлзат Шамсуддин: Албетте. Себеби психологиялык жактан жабыркаган көзгө көрүнбөгөн нерсе, баланын ички дүйнөсү эмне болуп атканы чоңдорго белгисиз, жүрөгү эмне болуп сыздап ооруп атканын эч кимибиз билбейбиз.
Улут аралык мамилелер боюнча мыйзам долбоору даярдалууда
«Азаттык»: Сиздер жабыркаган балдар менен иштешип атасыңар, түштүк долбоорлорунун чегинде чечилбей турган маселелер деп сиз кайсыны эсептейсиз?
Гүлзат Шамсуддин: Долбоордун чегинде биз эмнени чече албайбыз? Эң биринчиден, жаңжал, чыр-чатак болгон райондордо бардык балдарды камтый албайбыз тилекке каршы. Себеби буга материалдык ресурс, адам ресурстары керек. Анан албетте мамлекет тараптан колдоо болуш керек.
«Азаттык»: Шарапаткан айым, айтсаңыз, мамлекеттик деңгээлде колдоо болуп жатабы?
Шарапаткан Мажитова: Бир айдан ашык убакыт иштөө мезгилинде июнь окуяларынан кийинки элдин абалын, айрыкча балдардын, аялдардын, ошондой эле кары-картаң адамдардын абалын иликтөө боюнча атайын комиссия түздүк. Бул комиссия адам укуктары комитетинин алдында түзүлдү. Аны мен жетектейм. Азыр ишти баштоодон мурда биз ар бир кагылыш болгон жерлерде изилдөөлөрдү тереңирээк жүргүзүшүбүш керек болуп атат. Ошонун негизинде биз ошол жерде атайын программа иштеп чыгып, чет өлкөлүк гранттарга жазып, акча сураганы атабыз. Парламентте дагы бул маселени коюп атабыз. Ал жерде биз улутка бөлбөшүбүз керек, кыргыз эли бирдиктүү элбиз, кыз алышып тууган болуп келгенбиз. Улут аралык ынтымакташтыкты, ырашкерчиликти бекемдөө максатында ушул комиссия өтө чоң иш алып барганы атабыз. Кудай буюрса жакын арада мыйзам долбоорун иштеп чыгабыз, даяр болуп калды.
«Азаттык»: Кандай мыйзам?
Шарапаткан Мажитова: Улут аралык мамилелерди жөнгө салуу деген. Башкача айтканда, тереңдеп изилдеп туруп, орусча-кыргызча долбоорду жакында киргизебиз, азыр дагы толуктай турган толуктоолорубуз бар.
«Азаттык»: Балдар укуктарына байланышкан кандай жоболор болушу мүмкүн ал жерде?
Шарапаткан Мажитова: Балдар укуктарына байланышкан бир нече жоболор бар. Бул окуя капыстан болгондуктан балдар эмес, чоңдор түшүнбөй калды. Ошон үчүн ата-энеси балдарын болушунча эки жака алып качып, сактаганга аракет кылды. Ошон үчүн биз балдарга түшүндүрүү ишин жүргүзүү, Кыргызстандын жараны болгондон кийин, Кыргызстандын мыйзамдарын сактоого үйрөтүү аларды, ошондой эле ынтымакчылыкка, улутка бөлбөстөн паспортуна Кыргызстандын жараны деп жазууну сунуштап атабыз.
«Азаттык»: Манзура айым, Шарапаткан айым да айтып кетти, негизи эле кыргыз, өзбек деп бөлүнбөш керек, Кыргызстандын жарандары ынтымакта болуш керек деп, бул эми мындан аркы турукташуунун огожосу катары айтылып атат да. Ошол эле мезгилде буга чейин кыргыз, өзбек деп бөлүнүү жашап келген. Ал эми июнь окуясынан кийин сен кыргыз, мен өзбек деген сыяктуу бөлүнүшүү күчөп кетти деген сөздөрдү угуп атабыз. Бөлүнүшүү барбы, жокпу балдар арасында. Сиз канткен менен балдардын арасында иштеп жүрөсүз, биз барыбызга караганда балдарга жакынырааксыз.
Манзура Асланова: Ооба, туура айтып атасыз. Биз Көлгө барып келгенде жакшы натыйжа болду. Балдар бири-бири менен жакшы мамиледе болуп, бири-бирин туура түшүнүп, иглотерапия, акватерапия, арттерапия, драма, жомок терапия, ар түрдүү иш чараларды өткөрдүк, экскурсиялар болду. Арасында бир да чатак чыкканын көргөнүбүз жок. Балдар өсүп келаткан дарак да, аларда эч күнөө жок, андай нерсени алар билбейт деле. Ата-энелерге кайрылгым келет, балдарды ар кандай сөздөн сактайлы, этият бололу, үй-бүлөдө ар кандай сөздөр болушу мүмкүн, башка жерде, балдар аны угат да, аны дароо кабыл алып алат. Эң биринчи - балдарын ата-энелер сакташ керек, психикасын ойлош керек, андан кийин албетте мамлекеттин деңгээлинде чечилиш керек.
«Азаттык»: Реалдуу турмушта балдарга коомчулукта ата-энелер улутуна жараша мамиле жасаган учурларды байкаган жоксузбу?
Манзура Асланова: Жашоодо ар нерсе болот кээде, андай нерселер түшүнбөстүктөн чыгышы мүмкүн. Бирок менин айтаарым, Ысык-Көлгө балдар чоңдорсуз өзү барып келди, биз көрүп келдик, бири-бирине аябай жакшы мамиле жасашты.
«Азаттык»: Жаман өнөрдү үйрөнүп алып, келечекке алып кетпеш үчүн эмне кылыш керек?
Жаңыл Сукенбаева: Манзура айымдын сөзүнө кошулуп кетким келет. Себеби биз рабилитациялоо иштерин жүргүзүп жаткан учурда так ушундай болгон, кандай улуттан балдар келбесин, ушул жерге келгенден кийин реабилитациялык, психологиялык жардам алгандан кийин эле унуткан сыяктуу болуп, жакшынакай маанайда эс алып кетишкен. Биз баштаган ушул ишти колдоп кете турган чоңдор жок, ата-энелер, педагогдор жокко эсе. Жогорку Кеңеш тарабынан дагы жакшынакай институт ачылганы аткан экен, ушуну дагы эске ала кетсе. Мисалы, бизде бул боюнча адистер жок экен. ЮНИСЕФ тарабынан Беслан, Чечня, Түштүк Осетия окуяларынан кийин реабилитация иштерине катышкан он адис келип, тез арада эле, ата-энелерден тез арада даярдалуучу адистер даярдап, Жалал-Абад, Ош облустарына барып иштеп келишти.
Гүлзат Шамсуддин: Сөзгө аралжы айтып кетсем, мисалы биздин психологдор иштегенде 700 усулдун арасынан 18 усул тандалып, Кыргызстандын улуттарына, ошого жакындатылып, ошол усулдар менен коопсуздук аянтчаларында балдар менен мугалимдер, психологдор иштешти. Балдардын категорияларын айтып кетсем, мисалы, үчүнчү айлампа өткөндөн кийин биздин психологдор бир тыянакка келип атат, алар менен бүгүн эле сүйлөшүп келдим, алардын ой-пикири боюнча балдарды эки категорияга бөлсө болот, чыр-чатак, жаңжалды көргөн балдар жана жаңжалды көрбөгөндөр, кийин видеодон, дисктерден көрүшүп, ошондон травма алган балдар аябай көбөйүп кетти.
Эми аларды эмне кылабыз, бул чоңдордун, ата-энелердин күнөөсү, жоопкерсиздиги. Балдарына ушундай дисктерди берген туура эмес деп эсептейм. Балдар коркуп отурушат. Чыр-чатак башталганда эле алыскы тоолуу райондорго жиберип ийип, балдар көрбөй калды деп ойлошкон. Мындай балдардын саны көбөйдү, так сан жок. Ошондуктан бүт Оштогу балдар жабыркады деген тыянакка келсек болот.
Эң биринчи - маданият
«Азаттык»: Ушул өңүттө Жогорку Кеңеште кандайдыр бир маселе каралабы, ырааттуу саясат жүргүзүү аракети барбы? Гүлзат айтып аткан проблемаларды кантип жоюу керек?
Шарапаткан Мажитова: Июнь окуясы болгонуна сегиз айдай убакыт өтүп калды. Жакында Улуттук комиссия жыйынтыгын чыгарды, парламентке койду. Азыр парламенттик комиссия жана эл аралык комиссия иштеп атат. Үч комиссия тең өз жыйынтыгын чыгарып бүткөндөн кийин, түштүктө болгон окуяларга чекит коёбуз, кимдер күнөлүү экенин аныктайбыз. Күнөлүүлөрдү жазалагандан кийин, биздин максатыбыз, бардык нерсени жыйнаштырып туруп, элдин арасында ынтымакчылыкты калыбына келтирүү үчүн ишти баштоо. Биз мурда улут аралык мамилелер өтө назик, аны ортого салып, дискуссия уюштурууга болбойт деп туура эмес айтып келгенбиз. Мына ошондуктан биз алдын алалбай калдык жана тез арада жөнгө салалбай калдык. Ошон үчүн дискуссияны дайыма уюштуруп турушубуз керек. Терең изилденген конфликтологдор тарабынан атайын даярдалган программалар боюнча иш алып барылыш керек деп ойлойм.
«Азаттык»: Жаңыл айым, сиз эмне дейсиз, жанатан бери айтып атабыз долбоорлордун күчү келбей турган чоң проблемалар турат балдарды кадыресе жашоого киргизиш үчүн?
Жаңыл Сукенбаева: Ош, Жалал-Абаддагы абалды турукташтыруу боюнча мекемелер аралык комиссия бул күнгө чейин Өктөмкан Абазовнанын жетекчилиги менен иштеп келген. Ошол планга ошол учурдагы абалды стабилизациялоо гана кирген. Азыркы вице-премьер министр Ибрагим Жунусов мырза менен жетектелип, ушул иш кайрадан каралып улантылса. Биринчи кандайдыр бир иш чаралар менен болсо дагы биз көпчүлүк балдарды биринчи абалдан чыгарып алдык. Эми ушуну улантуу иштери чоң масштабдуу болуш керек.
Гүлзат Шамсуддин: Улут аралык мамиле эмнеден башталат дегенде эң биринчи маданияттан деп айтат элем. Элдин маданиятын, аң-сезимин, билимин көтөрүш керек. Эгерде адам маданиятуу, билимдүү болсо кандайдыр бир чыр-чатака барбайт. Мамлекеттик долбоорлор керек маданиятты, билимдүүлүктү көтөрүү боюнча.
«Азаттык»: Манзура айым, өспүрүмдөрдүн талап-тоноого барганы боюнча уктуңузбу, же өзүңүз байкадыңызбы? Эмне үчүн балдар ошондойго барышты, бул кимдин күнөөсү?
Манзура Асланова: Күтүлбөгөн жерден болуп калды ушундай нерселер. Биз иштеп жүрүп эле, кечинде жетиде иштен кеткенбиз, ошол түнү ушундай окуялар башталып кетти. Жер-жерлерде чагымчылар болгон деп уктум мен. Уккан нерсемди айтып атам. Ар кандай сөздөрдү айтып, согуш башталдды деген сөздөр менен балдарды чогултуп, көчөгө алып чыгып кеткен адамдар болгон экен. Азыр мектептерде соцпедагог деген штат киргизилген. Ошондо негизинен психологдор иштесе жакшы болмок эле. Бирок бизде психологдор жокко эсе экен.
«Азаттык»: Гүлзат кандай дейсиз, негизинен кенже курактагы балдар менен иштешкен жеңилирээк болсо керек өспүрүмдөр менен иштешкенге караганда?
Гүлзат Шамсуддин: Психологдордун айтканын айтып берейин. Биз психологдор менен тыгыз иштегендиктен алардын ой-пикири боюнча өспүрүм балдарга диалог, форум түрүндө түшүндүрүү иштерин жүргүзүшүбүз керек. Себеби агрессия жөнү жок жерден келип чыкпайт да. Ал туура эмес түшүнүк. 14-15 жаштагы өспүрүм калыптанып эле калган адам да. Агрессивдүүлүктүн дагы бир негизги себеби, үй-бүлөдө кандай абал болот, ата-эне менен баланын ортосундагы мамиле, ошого байланыштуу болот.
«Азаттык»: Манзура айым, балдар ушул окуядан кийин коркуп үйүнөн чыкпай, керек болсо ок жаңылган, же октун чачырандылары тийген, таяк жеп запкы көргөн балдар үйүнөн чыкпай коркуп, догдурга көрүнбөй, же силер өңдөнгөндөрдүн жардамын алгандан качкан учурлар бар деген маалыматтар бар. Сизде ушундай маалыматтар барбы?
Манзура Асланова: Менде андай маалымат жок. Бирок окуядан кийин эле июнь, июль айында коопсуздук аянтчаны ачып атканыбызда ата-энелер ишенбей, коркуп балдарын жөнөтпөгөн мезгилдер болду. Бирок азыр ишеним пайда болгон. Мектепке мурункудай эле кадимкидей балдар келип атышат.
«Азаттык»: Жаңыл айым, айтсаңыз, негизи опузадан корккон, көмүскөдө, көз кырынан сыртта калган, ошол эле мезгилде катуу жабыркап жүргөн балдарды табуунун кандай жорлдору бар? Аларды кантип издейсиздер, кантип табасыздар?
Жаңыл Сукенбаева: Жер-жерлерде үй-бүлөнү жана баланы коргоо бөлүмдөрү иштеп жатат. Ал жерде үчтөн адис жалаң азыркы учурда өзгөчө Ош жерегелеринде, түштүк региондордо жабыр тарткан региондордо балдар менен өзгөчө иш жүргүзүлүп жатат. Биз дагы алар үчүн өзгөчө статистиканы тактап берүүнү жана балдардын ар бир үй-бүлөгө барып, алардын акыбалын тактап берүү үчүн максат кылып багыттаган элек. Ошон үчүн аларга кошумча юристтин штаты жана кошумча штат берилип, үч адис иштеш керек болсо, кээ бир жерлерде бештен адис иштеп атат.
«Азаттык»: Ага мамлекеттин каражаты жетип атабы?
Жаңыл Сукенбаева: Эки адисти ЮНИСЕФ кошуп берген, каржаттын баарын мойнуна алып.
«Азаттык»: Канча мөөнөттү камтыйт ал ЮНИСЕФтин программасы?
Жаңыл Сукенбаева: Азырынча декабрга чейин иштешти.
«Азаттык»: Андан ары кандай иштер болот?
Жаңыл Сукенбаева: Мен ойлойм, андан ары балдардын саны такталып калат, азыркы күнгө деле такталып атат.
«Азаттык»: Болжолдуу санын айта аласызбы?
Жаңыл Сукенбаева: Менде андай маалымат жок. Балдар боюнча иштеген үй-бүлө жана балдарды коргоо бөлүмдөрү азыркы учурда жалаң балдарды коргоо жагына көбүрөк көңүл бөлүп иштеп жатышат.
Гүлзат Шамсуддин: Менин пикирим боюнча, бул өтө оор, үймө-үй кыдырып издеп табуу албетте кыйын. Ошондуктан мамлекет тараптан кандайдыр бир механизмдерди сунуштасак болот, мисалы өзүмдүн тажрыйбамдан, биз эл менен иштеп атабыз, элге жакынбыз, мисалы саламаттыкты сактоо министрлигинде үй-бүлөлүк дарыгерлер топтору бар, ошондой эле кварталдык комитеттин жетекчилери бар, ошолор менен биргелешип иштеш керек. Жалгыз эле бул бөлүм физикалык жактан чамасы келбейт, алардын иши өтө көп. Ошондуктан жалгыз эле ошол бөлүмгө жүктөбөй, мамлекеттик структурада кандай тепкичтер болсо, кичинекей уюмдар болобу, бары биргелешип баарын эсептесе болот, балдардын баарын тактаганга мүмкүнчүлүк бар.
Шарапаткан Мажитова: Улут маселелери боюнча мен ойлойм, тез арада өкмөт так, түшүнүктүү улуттук саясатты иштеп чыгуусу керек. Саясаттын башында өлкөдө жашап жаткан бардык улуттар өзүнүн маданиятын сактап калууга жана өнүктүрүүгө эркиндик алыш керек жана бир мамлекет болгондон кийин, анда жашаган бардык улуттар биргеликте бири-бирине сабырдуу болуп, ынтымак ырашкерликти туу тутуп жашаш керек деп ойлойм.
«Азаттык»: Сиздерге чоң рахмат.
