Талкууга Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, ишкер Аскар Салымбеков, Айлана-чөйрөнү коргоо, токой чарба агенттигинин башчысы Биймырза Токторалиев, окумуштуу-эксперт, Айлана-чөйрөнү коргоо токой чарба агенттигинин коомдук көзөмөл кеңешинин төрагасы Кайрат Молдошев жана БУУнун өнүгүү программасынын экология долбоорунун координатору Фарида Балбакова катышты.
“Азаттык”: Адатта чет өлкөлүк коноктор Кыргызстанды эң эле жаратылышы кооз өлкөнүн катарында санайт. Ошол эле мезгилде коомчулуктун алдыңкы катмары учурда табият өтө жабыркап, өксүп баратканын айтып, коңгуроо кагып келатышат. Муну көп учурда толгон-токой кен казуулар менен байланыштырып жүрүшөт. Ушундай пикирлер сиздерди ынандырабы, же жаратылышка запкы келтирген башкы себептер барбы?
Биймырза Токторалиев: Чындыгында биздин жаратылышыбыздын кооздугу – биздин чоң байлыгыбыз. Цивилизация деп атабыз, улам бир фазадан экинчи фазага өткөндө да айлана-чөйрөгө таасирин тийгизет экен. Мен ойлойм, кен байлыктардын азыркы убакта иштетилип жаткандары да, эгерде илимий негизде боло турган болсо, жаратылышты жөн эле карап отура бербейбиз да, аны үнөмдөө менен башкара билишибиз керек.
“Азаттык”: Албетте экономика деп сиз айтып атасыз. Ошол эле мезгилде жаратылышты башкаралбай жаткандыктан жаратылыш өңүнөн азып, өксүп кетип атабы, Аскар мырза сиз кандай дейсиз?
Аскар СалымбековАскар Салымбеков: Акыркы жылдары дүйнө жүзүндөгү коомчулук бул маселе боюнча кабатырланып, чоң жыйындарды өткөрүп атышат. 2009-жылы Копенгагенде, 2010-жылы Мексикада дүйнөдөгү бардык мамлекеттер экология маселелерин изилдеп аткан жетекчилердин катышуусу менен ушул маселелер көтөрүлүп жатат. Биз кандай чекке жеткендигибизди ошол жерде көрсөтүп атат. Биз чуркаган бойдон эле жардан асып кеткендей, акыркы кыяматка кетип бараткандай эле сезилип атат.
Экология бардык жер шарыбызда бузулуп атканын кичинекей баладан чоң адамга чейин ар бири сезип атат. Ар бир мамлекет өзүнүн мүмкүнчүлүгүнө жараша иштерди жасап атат, биз да Кыргызстанда жасап жатабыз. Бирок жасаган ишибиз менен экологиянын бузулуп атканынын айырмасы жер менен асмандай болуп атат.
“Азаттык”: Талкууну баштардын алдында баткендик эколог Алтынбек Мисиралиевдин пикирин жаздырып алгам. Ошону уксак.
Алтынбек Мисиралиев: Жаратылыш боюнча биздин түшүнүгүбүз жок. Жаратылыш эмес адамдар бири-бирибизге мамилебиздин жоктугунан кыйналып атабыз, жаратылышты негизинен түшүнө элекпиз. Түшүнүш үчүн жалпы коом, мамлекет менен биргеликте түшүндүрүү иштерин алып барышыбыз керек. Буга маани берилбей атат. Эмне деген байлыктарыбыз бар! Жан-жаныбарларга кандай мамиле кылууну үйрөнүшүбүз керек.
“Азаттык”: Кайрат мырза, Алтынбек Мисиралиевдин пикири сизди канчалык ынандыра алат?
Кайрат Молдошев: Алтынбек абдан жакшы айтып атат. Себеби кыргыз элинде башынан эле табиятка генетикалык илгертеден мамилебиз бар. Тоого, ташка сыйынчу, баарын таза алып жүрчү, жайлоодон көчүп атканда да баарын таптаза алып кетчү, азыркыдай булгабай.
Коркунуч деп атышат. Мен ал коркунучтардан деле коркпойм. Себеби биз дагы эле ошондойбуз. Маселе бөлөк жерде турат. Маселе мамлекеттик стратегияда. Биздин өкмөттүн айлана-чөйрөнү коргоо боюнча саясаты жөнүндө. Кыргызстандын азыр стратегиялык өнүгө турган экономикалык тармактардын баары толугу менен айлана-чөйрөгө жана жаратылыштарына жараша, ошолорду пайдаланууга байланыштуу.
Тоо, кен, өнөр-жай деп айтпадыңызбы. Бул да жаратылыш ресурсу. Экинчи, суу, токой, рекрациялык ресурстар боюнча 97-жылы туруктуу өнүгүү боюнча стратегияны кабыл алганбыз. Ошол стратегия дагы эле ишке аша элек. Биз көп саясий нерсеге алаксып кетип эле, айлана-чөйрөнү, жаратылыш ресурстарды сарамжалдуу пайдалануу боюнча аракеттерди дагы эле ишке ашыралбай жүрөбүз.
“Азаттык”: Сиз көзөмөл кеңештин төрагасы экенсиз. Азыр агенттиктин эмне өксүктөрү бар деп ойлойсуз? Агенттик эмнени жасай албай жатат?
Кайрат МолдошевКайрат Молдошев: Албетте мамлекеттик айлана-чөйрөнү коргоо боюнча агенттиктин колунан көп нерсе келбей атат. Себеби статусу төмөн. Ички, сырткы экологиялык саясат боюнча мамлекеттик агенттик азыр көп нерсени жасай албай атат.
Роза Исаковнанын өзү менен жолукканда да айтканбыз, агенттиктин макамын жогорулатыш керек, министрлик, же комитет кылыш керек, азыр Кыргызстан 12-13 конвенцияга кол койгонбуз, ошолорду ишке ашырыш үчүн, сырткы инвестицияларды алыш үчүн керек. Президент сентябрда барып, биздин экологияга карыздарды берели деп, агенттикти мамлекеттик структурасы катары статусун жогорулатып ошол маселени чечиш керек.
“Азаттык”: Анткен менен кыргыз коомчулугунда ачкөздүк деген нерсе да тескери таасир этип, жаратылышты коргогонго залакасын келтирип атат деген да пикирлер жөн жерден чыккан жок. Мисалы кийиктер, Ат-Башы, Нарындын базарларында кийиктин эти жөн эле сатылат деген маалыматтарды угуп жүрөбүз. Ошонун чындыгы барбы, аны ким көзөмөлдөйт? Аскар мырза, сиз Нарынга көбүрөөк каттайт болушуңуз керек?
“Азаттык”: Азыр жаратылыштын дүйнөлүк фонду каржылаган долбоордун Кыргызстандагы өкүлү Фарида Балбакованын пикирине назарыңыздарды буралы.
Фарида Балбакова: Жапайы жаратылышты коргоо Кыргызстанда абдан кейиштүү абалда турат. Азыр бардык жерде коррупция. Браконьерлерди кармап, күч органдарына өткөрүп беребиз, алар болсо ишти жаап салууда. Браконьерликке каршы ыкчам көзөмөл тобу түзүлгөн. Жапайы жаратылыштын дүйнөлүк фонду каржылайт аны. Булар ай сайын Ысык-Көлдүн сырттарында браконьерликке каршы күрөш жүргүзүп келе жатат. Акыркы маалымат боюнча 4 кулжа, 10 тоо теке, 800 суурдун териси кармалган, 10 капкан, 3 мылтык алынган. Мунун баарын биз тартип коргоо органдарына протокол, акт түзүп өткөрүп беребиз.
Бизге күч органдарынан эч кандай колдоо болбой жатат. Браконьерликке каршы, жаратылышты, жаныбарлар, өсүмдүктөрдү коргоо боюнча эң жакшы мыйзамдар жазылган, бирок бул мыйзамдардын бирөө да аткарылбайт. Иш жүзүнө келгенде ар ким мыйзамды өзүнүн түшүн жооругандай эле өз пайдасына жооруп чечип коюп атышат.
“Азаттык”: Биймырза Токторалиев мырза, көп мыйзам бузуучулук нерселер болуп атат деп айтабыз. Мамлекет, өкмөт деген бар да, анын бир өкүлү сизсиз, азыр ошондой мыйзам бузган аракеттер катталган фактылар барбы? Аны болтурбоонун кандай механизми бар? Агенттик кандай механизмдердин үстүндө иштеп атат?
Биймырза Токторалиев: Туура айтасыз, “уйга жүгөн салабы, үйрөнгөн адат калабы” дегендей көпчүлүк учурларда, Ысык-Көлдө, Нарында, түштүктө, жаңгак токойлорунда баары жалтырап атат деген ойдон алысмын. “Кой аксагы менен миң” дейт, кездешип жатат азыр. Балык, кийиктер, токойлорду кыркуу боюнча айталы.
Эң негизгиси азыр биз агенттикте бир реформа, структуралык өзгөрүүлөрдү кылып атабыз. Кээ бир жерлерде акимчиликтен баштап тартип коргоо органдарына чейин коррупцияга аралашып алган, биринин ишин бири жаап, ошонун негизинде көпчүлүк элдерде азыр иренжүү пайда болуп атат, арызданып атышат.
Биз азыр өзгөчө отряддарды түзүп атабыз. Жакында эле эч кимге билдирбей, өзүбүз оперотряд түздүк эле, алар Жети-Өгүздүн тегерегинен бир аптанын ичинде эле 29 миң иск жасап келишти. Биз ойлойбуз, мекемелерге бөлүнүп, бири-бирине дал келбей жатат. Мисалы, Жаратылыш министрлиги өздөрү кенге уруксат, лицензия берет, анан өздөрү көзөмөлдөбөш керек. Аны биздин агенттик караш керек эле. Ошондой эле азыр балыктарды көзөмөлдөө айыл чарбасында ж.б. Ушул функцияларыбызды кайрадан кайтарып берип, биздин макамды жогорулатса, ошондо биз менен да эсептешет эле.
Биймырза Токторалиев“Азаттык”: Сиздерде деле маалымат бар, Тянь-Шандагы Жетим-Тоону артыкчылыктуу тармактарынын тоо кендеринин катарына кошуп атышат. Ал жерде темир бар, бул Кыргызстандын экономикасына чоң пайда алып келет деп атышат. Ошол тоонун бир капталында корук бар эмеспи. Ал жерде дүйнө жүзүндө сейрек кездешчү жаныбарлар бар. Мисалы элик, илбирс бар. Камын көрүп атасыздарбы?
Биймырза Токторалиев: Былтыр февраль айында эл аралык эксперт катары Жетим-Тоого топ болуп барганбыз. Ошол мезгилде да кытайлыктарга, башкаларга лицензиянын биринен-бирине сатып отуруп, колдон колго өткөн экен. Биз барып эл менен сүйлөшкөндөн кийин чечкиндүү түрдө Жетим-Тоого тийбеш керек дедик. Сол жагындагы буферный зонабызда абдан сейрек кездешчү маралдар, бугулар, илбирстер бар. Андан тышкары кытайлыктар бузуп кеткен кыртыштын өзү бир нече миллиондогон айыптарга туура келиш керек эле. Биз айттык, Жетим-Тоону азыр сактап калыш керек, ал жердеги эң уникалдуу жаныбарлар, өсүмдүктөр кездешет. Мен эколог катары ушул кызматка келгенге чейин Нарынга барганда ушундай жыйынтык бердим эле.
“Азаттык”: Кыргызстанда сейрек учурай турган жан-жаныбарлар канча, алардын эсеби барбы, аларды коргоонун кандай чаралары бар? Сиз көз карандысыз эколог катары өзүңүздү көрсөтүп жүрөсүз го коомчулукта, анализ, талдоолор барбы ушул боюнча?
Биймырза Токторалиев: Союз убагында Кызыл китеп түзүлбөдү беле. Жакында Кыргызстанда да Кызыл китеп даярдалды. Ал жерде азайып, жоголуп бараткан жаныбар, өсүмдүктөр киргизилди. Өзгөчө Баткендеги Айгүл гүлү да киргизилген. Ал боюнча агенттик, экологдор тарабынан иш жүргүзүлүп атат.
“Азаттык”: Жапайы жаныбарлардын эсеби боюнча биз ушул эле суроону Жаратылышты коргоо боюнча дүйнөлүк фонддун долбоорунда иштеп жаткан Фарида Балбакованын пикирин угалы.
Фарида Балбакова: Тилекке каршы санак жүргүзүүгө шарт, каражат жок. Бирок жыл сайын мергенчиликке атайын лимиттер, квоталар бекитилет. Санактарды мергенчилик чарбалары жүргүзөт. Бирок алар адекваттуу эмес, аркар, кулжанын санын өзүнүн кызыкчылыгына көбүрөк кылып жазып коюшат. Алар көбүрөк лицензия алыш керек.
Мурда Союздун учурунда Илимдер академиясынын зоология институту жүргүзчү, алар чечим кабыл алышчу, “мынча аркар, мынча кулжа бар, мынчасын атса болот, калганына тийгенге болбойт” деп атайын лимит берилчү. Азыркы убакта мамлекет бул ишти каржылаганга казынада каражат жок деп, алар да жүрбөй калды. Азыр Ысык-Көлдүн сыртында 25 мергенчилик чарбасы бар, бул Жети-Өгүз, Ак-Суу, Түп, Тоңдун сырттары. Ушул жерде илбирс сакталып калган. Илбирстин жей турган тамагы аркар, кулжа, суур.
“Азаттык”: Кээ бир айылдарда карышкырлар үйгө чейин кирип келди деп атышат. Себеби кийиктерди эл жок кылып салып, карышкырдын жээр тамагы жок, аргасы жок келип атат деп атышат.
Фарида Балбакова: Туура, карышкырдын тамагын эл жеп салса, анан корооңо чейин келет да. Карышкырларга каршы атайын мергенчилик чарбаларына план берилет. Бирок, тилекке каршы, алар карышкырды гана атпай, башканы да атып атат. Көбүнчө мергенчилик чарбалар ок-дарынын тартыштыгына байланыштуу Ысык-Көлдүн сырттарында капкандарды коюшат.
“Азаттык”: Жапайы жаныбарлдарды коргоо үчүн биринчи кезекте мамлекет эмне кылыш керек?
Фарида Балбакова: Эң негизгиси катуу көзөмөл, жоопкерчилик болуш керек.
“Азаттык”: Кызыл китепке жазылгандардын саны барбы?
Фарида Балбакова: 85-жылдагы Кызыл китепте сүт эмүүчүлөрдүн 13 түрү болсо, азыр 53 түрү кирген. Куштарда 15 түр болсо, азыр 30тан ашык, өсүмдүктөрдөн 60 болсо, азыр 80ден ашык Кызыл китепке кирди. Кызыл китеп деген мамлекеттин сыймыктана турган нерсеси эмес, бул уяла турган нерсе. Кызыл китеп деген бул кызыл чек деген сөз.
“Азаттык”: Биймырза мырза, чын эле бул талылуу маселелерден го. Мисалы кийикти кадимки уй, кой сойгондой атып келип базарларда сатып, куурдак кууруп жеп, Бишкекке чейин келип атат.
“Азаттык”: Баткендик эколог да “адамдардын аң-сезимин оңдомоюнча жаратылышты коргоо, сактоо жөнүндө сөз кылыш бир жактуу болуп калат” деп айтып атат. Адамдардын аң-сезимин оңдоо багытында коомчулук, мисалы сиздерге окшогон аттуу-баштуу кишилер, мамлекеттик кызматкерлер, окумуштуулар эмне салымын кошо алат?
Биймырза Токторалиев: Мен ушул багытта кошумчалап коеюн, биз союз убагында айтып жүрчү элек, төрөлгөндө, бала бакчадан башташ керек деп. Бирок мен ойлойм, үй-бүлөлүк тарбия жакшы болуп, үйдөн да үйрөтүш керек деп.
“Азаттык”: Сиз иштеген агенттик ушул багытта кандайдыр бир демилге, сунуштарды көтөрүп, долбоорлорду сунуштадыңыздарбы?
Биймырза Токторалиев: Билим берүү жана илим министрлиги менен бир топ экологиялык билим берүүдө жыл сайын бир нече суммадагы акчаларды бөлөбүз, мектептеги окуучуларга, студенттерге, башкаларга экологиялык билим берүү багытында, аларды өрчүтүү боюнча иштерди жүргүзүп атабыз. Бирок бул да аз, чындап айтканда мамлекеттик деңгээлде жасаш керек. Башка мамлекеттерде айлана-чөйрөнү коргоо, экология, токой проблемалары эң орчундуу мекемелердин, же министрликтердин бири болуп эсептелет. Бардык министрликтер, агенттиктер ушуга тиешеси бар.
Аскар Салымбеков: Бир мисал, Кытайда бир даракты кыркып кетсе, анын ордуна бир нече дарак отургузуш керек.
Кайрат Молдошев: Биймырза агай туура айтып кетти, бала бакчадан, мектептен баштайбыз, стратегиялар бар, көп жогорку окуу жайларында экологдорду даярдоо боюнча кафедралар, факультеттер ачылган. Алардын кайда барып иштеши боюнча чындап айтканда маселе бар.
“Азаттык”: Рахмат. Сиздер айткандай, жаратылышты коргоо, табият темасы түгөнбөгөн тема. Мунун ар түрдүү көп багыттары бар. Бул теманы дагы көп жолу талкуулайбыз деген ишенич бар.
“Азаттык”: Адатта чет өлкөлүк коноктор Кыргызстанды эң эле жаратылышы кооз өлкөнүн катарында санайт. Ошол эле мезгилде коомчулуктун алдыңкы катмары учурда табият өтө жабыркап, өксүп баратканын айтып, коңгуроо кагып келатышат. Муну көп учурда толгон-токой кен казуулар менен байланыштырып жүрүшөт. Ушундай пикирлер сиздерди ынандырабы, же жаратылышка запкы келтирген башкы себептер барбы?
Биймырза Токторалиев: Чындыгында биздин жаратылышыбыздын кооздугу – биздин чоң байлыгыбыз. Цивилизация деп атабыз, улам бир фазадан экинчи фазага өткөндө да айлана-чөйрөгө таасирин тийгизет экен. Мен ойлойм, кен байлыктардын азыркы убакта иштетилип жаткандары да, эгерде илимий негизде боло турган болсо, жаратылышты жөн эле карап отура бербейбиз да, аны үнөмдөө менен башкара билишибиз керек.
“Азаттык”: Албетте экономика деп сиз айтып атасыз. Ошол эле мезгилде жаратылышты башкаралбай жаткандыктан жаратылыш өңүнөн азып, өксүп кетип атабы, Аскар мырза сиз кандай дейсиз?
Экология бардык жер шарыбызда бузулуп атканын кичинекей баладан чоң адамга чейин ар бири сезип атат. Ар бир мамлекет өзүнүн мүмкүнчүлүгүнө жараша иштерди жасап атат, биз да Кыргызстанда жасап жатабыз. Бирок жасаган ишибиз менен экологиянын бузулуп атканынын айырмасы жер менен асмандай болуп атат.
“Азаттык”: Талкууну баштардын алдында баткендик эколог Алтынбек Мисиралиевдин пикирин жаздырып алгам. Ошону уксак.
Алтынбек Мисиралиев: Жаратылыш боюнча биздин түшүнүгүбүз жок. Жаратылыш эмес адамдар бири-бирибизге мамилебиздин жоктугунан кыйналып атабыз, жаратылышты негизинен түшүнө элекпиз. Түшүнүш үчүн жалпы коом, мамлекет менен биргеликте түшүндүрүү иштерин алып барышыбыз керек. Буга маани берилбей атат. Эмне деген байлыктарыбыз бар! Жан-жаныбарларга кандай мамиле кылууну үйрөнүшүбүз керек.
“Азаттык”: Кайрат мырза, Алтынбек Мисиралиевдин пикири сизди канчалык ынандыра алат?
Коркунуч деп атышат. Мен ал коркунучтардан деле коркпойм. Себеби биз дагы эле ошондойбуз. Маселе бөлөк жерде турат. Маселе мамлекеттик стратегияда. Биздин өкмөттүн айлана-чөйрөнү коргоо боюнча саясаты жөнүндө. Кыргызстандын азыр стратегиялык өнүгө турган экономикалык тармактардын баары толугу менен айлана-чөйрөгө жана жаратылыштарына жараша, ошолорду пайдаланууга байланыштуу.
Тоо, кен, өнөр-жай деп айтпадыңызбы. Бул да жаратылыш ресурсу. Экинчи, суу, токой, рекрациялык ресурстар боюнча 97-жылы туруктуу өнүгүү боюнча стратегияны кабыл алганбыз. Ошол стратегия дагы эле ишке аша элек. Биз көп саясий нерсеге алаксып кетип эле, айлана-чөйрөнү, жаратылыш ресурстарды сарамжалдуу пайдалануу боюнча аракеттерди дагы эле ишке ашыралбай жүрөбүз.
“Азаттык”: Сиз көзөмөл кеңештин төрагасы экенсиз. Азыр агенттиктин эмне өксүктөрү бар деп ойлойсуз? Агенттик эмнени жасай албай жатат?
Роза Исаковнанын өзү менен жолукканда да айтканбыз, агенттиктин макамын жогорулатыш керек, министрлик, же комитет кылыш керек, азыр Кыргызстан 12-13 конвенцияга кол койгонбуз, ошолорду ишке ашырыш үчүн, сырткы инвестицияларды алыш үчүн керек. Президент сентябрда барып, биздин экологияга карыздарды берели деп, агенттикти мамлекеттик структурасы катары статусун жогорулатып ошол маселени чечиш керек.
“Азаттык”: Анткен менен кыргыз коомчулугунда ачкөздүк деген нерсе да тескери таасир этип, жаратылышты коргогонго залакасын келтирип атат деген да пикирлер жөн жерден чыккан жок. Мисалы кийиктер, Ат-Башы, Нарындын базарларында кийиктин эти жөн эле сатылат деген маалыматтарды угуп жүрөбүз. Ошонун чындыгы барбы, аны ким көзөмөлдөйт? Аскар мырза, сиз Нарынга көбүрөөк каттайт болушуңуз керек?
“Азаттык”: Азыр жаратылыштын дүйнөлүк фонду каржылаган долбоордун Кыргызстандагы өкүлү Фарида Балбакованын пикирине назарыңыздарды буралы.
Фарида Балбакова: Жапайы жаратылышты коргоо Кыргызстанда абдан кейиштүү абалда турат. Азыр бардык жерде коррупция. Браконьерлерди кармап, күч органдарына өткөрүп беребиз, алар болсо ишти жаап салууда. Браконьерликке каршы ыкчам көзөмөл тобу түзүлгөн. Жапайы жаратылыштын дүйнөлүк фонду каржылайт аны. Булар ай сайын Ысык-Көлдүн сырттарында браконьерликке каршы күрөш жүргүзүп келе жатат. Акыркы маалымат боюнча 4 кулжа, 10 тоо теке, 800 суурдун териси кармалган, 10 капкан, 3 мылтык алынган. Мунун баарын биз тартип коргоо органдарына протокол, акт түзүп өткөрүп беребиз.
Бизге күч органдарынан эч кандай колдоо болбой жатат. Браконьерликке каршы, жаратылышты, жаныбарлар, өсүмдүктөрдү коргоо боюнча эң жакшы мыйзамдар жазылган, бирок бул мыйзамдардын бирөө да аткарылбайт. Иш жүзүнө келгенде ар ким мыйзамды өзүнүн түшүн жооругандай эле өз пайдасына жооруп чечип коюп атышат.
Биймырза Токторалиев: Туура айтасыз, “уйга жүгөн салабы, үйрөнгөн адат калабы” дегендей көпчүлүк учурларда, Ысык-Көлдө, Нарында, түштүктө, жаңгак токойлорунда баары жалтырап атат деген ойдон алысмын. “Кой аксагы менен миң” дейт, кездешип жатат азыр. Балык, кийиктер, токойлорду кыркуу боюнча айталы.
Кызыл китеп деген мамлекеттин сыймыктана турган нерсеси эмес, бул уяла турган нерсе.
Эң негизгиси азыр биз агенттикте бир реформа, структуралык өзгөрүүлөрдү кылып атабыз. Кээ бир жерлерде акимчиликтен баштап тартип коргоо органдарына чейин коррупцияга аралашып алган, биринин ишин бири жаап, ошонун негизинде көпчүлүк элдерде азыр иренжүү пайда болуп атат, арызданып атышат.
Биз азыр өзгөчө отряддарды түзүп атабыз. Жакында эле эч кимге билдирбей, өзүбүз оперотряд түздүк эле, алар Жети-Өгүздүн тегерегинен бир аптанын ичинде эле 29 миң иск жасап келишти. Биз ойлойбуз, мекемелерге бөлүнүп, бири-бирине дал келбей жатат. Мисалы, Жаратылыш министрлиги өздөрү кенге уруксат, лицензия берет, анан өздөрү көзөмөлдөбөш керек. Аны биздин агенттик караш керек эле. Ошондой эле азыр балыктарды көзөмөлдөө айыл чарбасында ж.б. Ушул функцияларыбызды кайрадан кайтарып берип, биздин макамды жогорулатса, ошондо биз менен да эсептешет эле.
Биймырза Токторалиев: Былтыр февраль айында эл аралык эксперт катары Жетим-Тоого топ болуп барганбыз. Ошол мезгилде да кытайлыктарга, башкаларга лицензиянын биринен-бирине сатып отуруп, колдон колго өткөн экен. Биз барып эл менен сүйлөшкөндөн кийин чечкиндүү түрдө Жетим-Тоого тийбеш керек дедик. Сол жагындагы буферный зонабызда абдан сейрек кездешчү маралдар, бугулар, илбирстер бар. Андан тышкары кытайлыктар бузуп кеткен кыртыштын өзү бир нече миллиондогон айыптарга туура келиш керек эле. Биз айттык, Жетим-Тоону азыр сактап калыш керек, ал жердеги эң уникалдуу жаныбарлар, өсүмдүктөр кездешет. Мен эколог катары ушул кызматка келгенге чейин Нарынга барганда ушундай жыйынтык бердим эле.
“Азаттык”: Кыргызстанда сейрек учурай турган жан-жаныбарлар канча, алардын эсеби барбы, аларды коргоонун кандай чаралары бар? Сиз көз карандысыз эколог катары өзүңүздү көрсөтүп жүрөсүз го коомчулукта, анализ, талдоолор барбы ушул боюнча?
Биймырза Токторалиев: Союз убагында Кызыл китеп түзүлбөдү беле. Жакында Кыргызстанда да Кызыл китеп даярдалды. Ал жерде азайып, жоголуп бараткан жаныбар, өсүмдүктөр киргизилди. Өзгөчө Баткендеги Айгүл гүлү да киргизилген. Ал боюнча агенттик, экологдор тарабынан иш жүргүзүлүп атат.
“Азаттык”: Жапайы жаныбарлардын эсеби боюнча биз ушул эле суроону Жаратылышты коргоо боюнча дүйнөлүк фонддун долбоорунда иштеп жаткан Фарида Балбакованын пикирин угалы.
Мурда Союздун учурунда Илимдер академиясынын зоология институту жүргүзчү, алар чечим кабыл алышчу, “мынча аркар, мынча кулжа бар, мынчасын атса болот, калганына тийгенге болбойт” деп атайын лимит берилчү. Азыркы убакта мамлекет бул ишти каржылаганга казынада каражат жок деп, алар да жүрбөй калды. Азыр Ысык-Көлдүн сыртында 25 мергенчилик чарбасы бар, бул Жети-Өгүз, Ак-Суу, Түп, Тоңдун сырттары. Ушул жерде илбирс сакталып калган. Илбирстин жей турган тамагы аркар, кулжа, суур.
“Азаттык”: Кээ бир айылдарда карышкырлар үйгө чейин кирип келди деп атышат. Себеби кийиктерди эл жок кылып салып, карышкырдын жээр тамагы жок, аргасы жок келип атат деп атышат.
Фарида Балбакова: Туура, карышкырдын тамагын эл жеп салса, анан корооңо чейин келет да. Карышкырларга каршы атайын мергенчилик чарбаларына план берилет. Бирок, тилекке каршы, алар карышкырды гана атпай, башканы да атып атат. Көбүнчө мергенчилик чарбалар ок-дарынын тартыштыгына байланыштуу Ысык-Көлдүн сырттарында капкандарды коюшат.
“Азаттык”: Жапайы жаныбарлдарды коргоо үчүн биринчи кезекте мамлекет эмне кылыш керек?
Фарида Балбакова: Эң негизгиси катуу көзөмөл, жоопкерчилик болуш керек.
“Азаттык”: Кызыл китепке жазылгандардын саны барбы?
Фарида Балбакова: 85-жылдагы Кызыл китепте сүт эмүүчүлөрдүн 13 түрү болсо, азыр 53 түрү кирген. Куштарда 15 түр болсо, азыр 30тан ашык, өсүмдүктөрдөн 60 болсо, азыр 80ден ашык Кызыл китепке кирди. Кызыл китеп деген мамлекеттин сыймыктана турган нерсеси эмес, бул уяла турган нерсе. Кызыл китеп деген бул кызыл чек деген сөз.
“Азаттык”: Биймырза мырза, чын эле бул талылуу маселелерден го. Мисалы кийикти кадимки уй, кой сойгондой атып келип базарларда сатып, куурдак кууруп жеп, Бишкекке чейин келип атат.
“Азаттык”: Баткендик эколог да “адамдардын аң-сезимин оңдомоюнча жаратылышты коргоо, сактоо жөнүндө сөз кылыш бир жактуу болуп калат” деп айтып атат. Адамдардын аң-сезимин оңдоо багытында коомчулук, мисалы сиздерге окшогон аттуу-баштуу кишилер, мамлекеттик кызматкерлер, окумуштуулар эмне салымын кошо алат?
Биймырза Токторалиев: Мен ушул багытта кошумчалап коеюн, биз союз убагында айтып жүрчү элек, төрөлгөндө, бала бакчадан башташ керек деп. Бирок мен ойлойм, үй-бүлөлүк тарбия жакшы болуп, үйдөн да үйрөтүш керек деп.
“Азаттык”: Сиз иштеген агенттик ушул багытта кандайдыр бир демилге, сунуштарды көтөрүп, долбоорлорду сунуштадыңыздарбы?
Биймырза Токторалиев: Билим берүү жана илим министрлиги менен бир топ экологиялык билим берүүдө жыл сайын бир нече суммадагы акчаларды бөлөбүз, мектептеги окуучуларга, студенттерге, башкаларга экологиялык билим берүү багытында, аларды өрчүтүү боюнча иштерди жүргүзүп атабыз. Бирок бул да аз, чындап айтканда мамлекеттик деңгээлде жасаш керек. Башка мамлекеттерде айлана-чөйрөнү коргоо, экология, токой проблемалары эң орчундуу мекемелердин, же министрликтердин бири болуп эсептелет. Бардык министрликтер, агенттиктер ушуга тиешеси бар.
Аскар Салымбеков: Бир мисал, Кытайда бир даракты кыркып кетсе, анын ордуна бир нече дарак отургузуш керек.
Кайрат Молдошев: Биймырза агай туура айтып кетти, бала бакчадан, мектептен баштайбыз, стратегиялар бар, көп жогорку окуу жайларында экологдорду даярдоо боюнча кафедралар, факультеттер ачылган. Алардын кайда барып иштеши боюнча чындап айтканда маселе бар.
“Азаттык”: Рахмат. Сиздер айткандай, жаратылышты коргоо, табият темасы түгөнбөгөн тема. Мунун ар түрдүү көп багыттары бар. Бул теманы дагы көп жолу талкуулайбыз деген ишенич бар.
