Ала-Тоого алыс Кавказдан карачайлар келгенине 2013-жылы 70 жыл толот. Алар кантип бул жерде болуп калышты жана кандай өзгөчөлүктөрү бар?
Чүй өрөөнү ар улуттун өкүлдөрү жыш отурукташкан аймак катары таанымал. Садовое - Чүйдөгү ошондой айылдардын бири. Бул чоң айылда кыргыз, орус, чечен сыяктуу улуттар менен кошо карачайлар да камыр-жумур жашашат.
Садовое айылыны кыргыздар кээде Бакчалуу деп коюшат, ал Сокулук районунун карамагына кирет, райондун борбору Ак-Суу айылы менен чектешип турат. Бишкек-Кара-Балта магистралдык жолу Садовое аркылуу өтөт.
Кыргызстан коюнун кенен ачты
Айылдагы тыкан, мартабалуу үйлөрдүн биринде 75 жаштагы Люаза Тамбиева турат. Мен жергиликтүү карачайлар тууралуу радиобаян даярдап жатканымды айтканда ал сүйүнүп, жылуу кабыл алып, үйүнө киргизди.
Люаза Тамбиева неберелери менен
Люаза апа эки эжеси, иниси жана энеси менен Кавказдан Кыргызстанга келгенде алты жашта болчу. 1943-жылы ноябрь айында Совет бийлиги карачай элин күч менен Орто Азия мамлекеттерине көчүрүп салган. Ала-Тоо жери Люаза апаны жана үй-бүлөсүн кыштын жакындап келаткан суугу менен тосуп алган. Совет бийлиги аны Мекени - Карачай-Черкесстандан ажыратып салганын көз жашсыз эстей албайт.
- Эртең менен эрте солдаттар келип, "силерди көчүрөт" деп айтты. Мен анда алты жашта элем. Ойноп жүрчүмүн. Атам болсо музыкант болчу. Иштери боюнча Пензага кеткен. Солдат бизге жардам берип, апама "азык-түлүктү көбүрөөк ал, алыска кетесиңер" деп айткан эле.
Кыргызстанга келгенде, бул жердин жаратылышы анын кичи Мекени менен окшош болгонуна таң калган.
1957-жылы СССРдин баш катчылыгына Никита Хрущев келип, Кавказга кайтууга уруксат берилгенде, үй-бүлөсү он төрт жыл ичинде эмгек менен топтолгон чарбасын таштабай, бул жерде калган.
Салттар бекем сакталат
Карачай элинин маданияты терең жана бай, муну менен өздөрү да сыймыктанышат. Люаза апа кылымдардан бери сакталып келе жаткан нукура улуттук салттар тууралуу айтып отурду:
- Сыртта аялдын оң тарабында бир гана атасы жана күйөөсү боло алат, калган эркектердин баары сол тарабында болуш керек. Бизде аял кишини абдан баркташат. Бийлеп жатканда кызга эркектин колу тийбеш керек, анан кыз эч качан өйдө карабаш керек.
Үйлөнүү үлпөтүндө эч качан бир тууган ага-ини чогуу отуруп арак-шарап ичпейт. Бул абдан уят. Мисалы, бүгүн улуу балам бир үйлөнүү тоюна кетти, кичүүсүнө "ал жакка барбайсың, үйдө отур" деп калтырды. Мен "ар башка үстөлгө отургула, бара бергиле" десем, балам "апа, биздин салтыбызды бузба, үйдө отурсун" деди.
Люаза апанын айтканына караганда, карачайларда үй-бүлөдө ата-эне менен баланын мамилеси, келин алуудагы шарттар, улуу кишиге, кошунага мамиле да өзгөчөлөнүп турат экен:
- Балдар же кыздар ата-энелеринин же бир тууган карыялардын астында балдарын эркелете албайт. Келин же күйөө бала эркелете алат, а тигилер – жок. Ата-бабабыздан калган ушундай салтыбыз бар. Келинге алтын бермейинче ал карыялар менен сүйлөшпөйт. Үйлөнүү-үлпөттөн кийин келинди босогого шыпыргы коюлган үйгө киргизет: эгер ал аны көтөрсө жакшы келин болот дейт, көтөрбөй, аттап кетсе – анда баары аны ушактай баштайт. Бирок муну азыр баары билишет. Бизде карыяларды өзгөчө урматтайт. Маселен, жума сайын мага биздин кошуналар келип, жардам берип, тамак даярдап берет.
"Келечегибиз - Кыргызстанда"
Ушундай салттарды урматтап, сактап келе жаткан карачайлардан Кыргызстанда болгону эки миң чамалуу калды. Алардын көбү Чүй аймагындагы Орловкадан Чалдыбарга чейинки айылдарда отурукташкан. Бишкекте тургандар да бар, бирок аз.
Карачай элинин "Ата-Журт" эл аралык ассоциациясынын башчысы Зухра Шидакованын айтымында, кеткенден калган жергиликтүү карачайлар келечегин Кыргызстандан гана көрүшөт, ага жараша калктын саны кайрадан жашарып да, көбөйүп да баратат.
Карачайлардын өздөрүндө бири-бирине карата "шлагбаумдан дагы эле өтө албай жүрөбүз" деген тамаша кеби бар экен. Зухра Шидакованын чечмелегенине караганда, карачайлар Совет заманында шаарды көздөй жылгысы келип, бирок чектеген айылдарда жашоого аргасыз болушса, эркин заман келгени алар тескерисинче дегеле отурукташкан айылдардан чыккысы жок:
- Элдин арасында Бишкектеги шлагбаум деген сөз бар. Эмне үчүн? Ал тосмо мурда Кавказдан күч менен көчүрүлгөндөргө тиешелүү болгон. Көчмөндөр ошол чек арадан өтө албай, чектелген айылдарынан жылбай жашачу. Аны кийин алып салгандан кийин деле карачайлар шаарга көчкөн жок, өз айылдарында калышты. Шаарда тургандар бар, бирок аз. Көбүнчөсү мал менен алек. Шаарда көбүнчө депутаттар, агартуу жана медицина тармагында эмгектенгендер бар. Карачайлар билимди жогору баалашат, ошондуктан карачайдын баласын Бишкектеги ар бир окуу жайдан тапса болот. Карачайлар башка элдердей эле кысымга кабылбай, эркин, бейкут, ынтымакта жашап жатышат.
Бийлебеген да карачай болобу?
Кыргызстандагы карачайлардын чакан жамаатында улуттук нарк-насилдин, маданияттын сакталышына "Учкулан" ансамблинин салымы зор. Бул ансамбль өзүнүн оригиналдуу программалары аркылуу карачайлар арасында эле эмес, Кыргызстандын жамы журтуна таанылган.
Ансамблдеги карачайлардын курагы ар кыл. Эң эле жашы Ильяр Преображенский 14 жашта, Алина Текеева 17 жашта. Жаш болсо да алар өз улутунун каада-салт, маданиятын жакшы билишет. Маселен, Ильяр эрекектердин улуттук кийими тууралуу айтып берди:
- Эркектердин улуттук баш кийими – бул папаха. Мурун ал жаан менен кардан сактачу. Ал эми бул кемселди черкеска деп атайбыз. Черкесканын көкүрөгүнө эки тарабынан окчонтой болот, ага гызирлер салынат. Мурун биздин эркектер мергенчиликке барганда тиши менен патрондорду алып, мылтыкты октоп коюшчу.
Андан тышкары – курдагы бычак. Бул карачай эркектин сыймыгы – үй-бүлөсү, эли жана Мекени үчүн күрөшүүгө даяр экендигин билдирет. Дагы бизде бурка, (башкача айтканда териден жасалган жеңсиз тон) бар – ал суук менен ысыктан сактайт. Эми кийимдерден тышкары биз бийибиз менен белгилүү экендигибизди билесиз да.
Ал эми Салима Герюговадан кыздардын улуттук кийиминдеги өзгөчөлүктөр тууралуу билдик:
- Бул кийимдерди биз өзүбүз тигебиз. Сиз көрүп жаткан көйнөк – карачайдын кыздары кийген кийим. Бул жерде сөзсүз түрдө биздин улуттук оюулар көрсөтүлгөн. Көйнөк эки кат болот – ички көйнөк жана сырткы көйнөк. Сырткы көйнөктүн эки колу ушундай жеңил материал менен уланат – бул кыз бий учурунда өзүнүн колун көрсөтпөш үчүн керек. Көйнөккө кемер кур тагылат. Анан бизде жалпак жана тоголок баш кийим болот. Мындан тышкары жоолуктарды да салынышат.
Ошентип Ильяр менен Алина мага бийлеп беришти. Ырдагандан эмнегедир тартынышты, бирок уюлдук телефонундагы өздөрүнүн элдик ырын угузуп, мактанышты.
Ырды угуп карачай тилинин кыргыз тилине окшоштугуна таң калдым. "Ата-Журт" ассоциациясынын жетекчиси Зухра Шидакованын айтымында, кыргыз тили менен карачай тили 70-80 пайызга окшош.
- Бир күнү мага кыргыз аксакал келген. Ал биздин китептерди үйүнө окуганга алып кетип, анан бир сунушу менен кайтты: «Эмне үчүн сөздөрүңөрдө каткалаң белгилери бар? Тилибиз бир да, көп орунду алат. Ошол үчүн каткалаң белгисин жазбасын» деп мага сунушу менен келген. Кыргыздарда катуу к деген тамга бар. Бирок силер орустарга окшоп эле к деп жазасыңар. А биз ошол катуу к көрсөтүш үчүн андан кийин катырма белгисин кошуп койобуз – «къ» деп.
Карачайлардын Кыргызстанда отурукташканына 2013-жылы 70 жыл болот. Диаспоралардын өкүлдөрүнүн айтымында, бул күн мартабалуу белгиленет.
75 жаштагы Люаза апанын он сегиз небереси жана эки чөбөрөсү бар. Ал өзүн бактылуу жана бай адаммын деп эсептейт. Ал өзүнүн туулган жерин жылуу эскерип, эки элдин тили, жаратылышы, достук маанайларын окшоштуруп, мага карачайлардын түпкү Мекенине барууну сунуштады. Бул мага абдан жагымдуу да, ишке аша турган сунуштай сезилди. Кыргыздар менен тилдеш, дилдеш карачай жергесине барам деген ишенимде мен көп улуттуу кадимки Садовое айылынан ишке жөнөдүм.
