Мындай чечимге уранды казууга каршы нааразылык акциясына чыккан Ысык-Көл облусундагы жергиликтүү калктын талабы себеп болду.
Буга чейин Айлана-чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттик менен Өнөр жай жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитет уран кени коопсуз усулдар менен казыларын жана анын иштетүү экологияга зыян тийгизбей тургандыгын билдиришкен болчу.
Бирок эркин экологдор бул уран кенин иштетүүнүн кесепети жалаң эле Ысык-Көл айдыңына эмес, Нарын жана Чүй өрөөндөрүнө чейин тийиши мүмкүн экенин эскертишти.
Өкмөт башчынын демилгеси
Премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев 22-апрелде Кызыл-Омпол уран кенин чалгындап бүтүп, иштетүүгө камданып жаткан «Кыргызстандагы ЮрАзия» компаниясынын мындан аркы ишмердиги боюнча кеңешме өткөрдү. Анда өкмөт башчы Ысык-Көл облусунун Тоң жана Нарын облусунун Кочкор райондорунун кесилишкен аймагында жайгашкан уран кенин ачууну экологиялык экспертизанын жыйынтыгы чыкканга чейин токтотуп турууну тапшырды:
«Эгерде жарандарыбыздын саламаттыгына зыян келтирсе, экологияга, жаратылышка зыян тийгизсе, анда ал кенди иштетпешибиз керек. Бул кенди жогорку технологиянын жардамы менен, зыянсыз ыкмалар менен өндүрүп алууга мүмкүнчүлүк бар болсо, анда бул боюнча башкача чечим чыгарышыбыз зарыл. Биздин максат - эптеп эле бюджетти толтуруу эмес. Биз үчүн эң негизги маселе - экологиялык коопсуздук».
Буга чейин Кызыл-Омполдогу Таш-Булак уран кенинин лицензиялык аянты боюнча отчет даярдалган. Бирок кийинки убакта жергиликтүү калктын нааразылыгынан улам премьер-министр жакында бул уран кенин өздөштүрүүнү терең изилдеш үчүн өкмөттүк комиссия түзгөн.
Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитет менен Айлана-чөйрөнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекттик агенттик башында бул уран кени коопсуз ыкма менен казылып, Кара-Балтадагы тоо-кен фабрикасында иштетиле турганын жарыялашкан. Бирок өкмөттүк комиссия эл менен жолугушуп жатканда аталган комитеттин төрагасы Эмил Осмонбетов уран кенин казууга уруксат бериле элек экенин айтып, жергиликтүү калкты жоошутту:
«Биз казуу иштери боюнча маселе көтөргөн жокпуз. Биз эл менен жолугушуп, адамдардын пикирин билели, кеңешели деген ойдобуз. Президент да, өкмөт башчы да ушундай маселе чыгып жатканын түшүнүп, жергиликтүү калк менен сүйлөшүүнү тапшырды. Ошондуктан биз силерге келдик».
2010-жылы «Кыргызстандагы ЮрАзия» компаниясына бул уран кенин чалгындоого лицензия берилген. Ал лицензия кийин 10 жылга узартылган. Чалгындоо иштери аймактагы 43 миң гектардан ашуун аймакты ичине камтыйт. Бул жер Ысык-Көл биосфералык аймагына карайт.
Парламент депутаты Максат Сабиров кенди чалгындоого мыйзамсыз уруксат берилген жагдайды иликтөөнү сунуш кылды:
«Ысык-Көлдүн айланасында мындай уран кени ачылбашы керек болчу. Ага лицензия берүүгө да мүмкүн эмес болчу. Анткени биз жылда эле «туризмди өнүктүрөлү» деп какшап жатабыз. Бирок кайра эле тескерисинче иштеп коюп жатышат. Ошондуктан биз биосфералык аймактагы кенди чалгындоого ким уруксат бергенин иликтеп чыгып, ага баа беришибиз зарыл. Ошондуктан биз өкмөттүк комиссиядан сырткары депутаттык комиссия түзүүнү да сунуш кылып жатабыз».
Эколог Динара Кутманованын айтымында, «Ысык-Көл биосфералык аймагы жөнүндө» мыйзамга ылайык анын айланасындагы тоо кендерин изилдөөгө тыюу салынган. Ал эгерде Кызыл-Омполдогу Таш-Булак уран кени казыла баштаса, андагы радиациялык зыяндуулуктун масштабы Ысык-Көл облусу менен гана чектелбей тургандыгын мисал келтирди:
«Уранды иштетүүгө камынып жаткан компаниянын «биз уранды тазалап алып чыгып кетип, андагы радиациянын табигый деңгээлин азайтабыз» дегени туура эмес. Муну жөн эле шылдыңдоо десек да болот. Анткени жердин астындагы уранды сыртка алып чыккандан кийин тескерисинче, радиациялык нурлануу коркунучу көбөйөт. Аны билиш үчүн чоң акылдын кереги жок. Уранды өндүрүп алууда анын калдыктары калат. Уран калдыгындагы радиация бир нече миң жылга чейин коркунуч жарата берет. Аны сөзсүз көмүш керек. Бирок ал да чоң түйшүктү жана каражатты талап кылат. Эгерде уран кени ачылса, ал ошол эле аймакка эмес, шамал аркылуу Ысык-Көл кылаасына, Нарынга жана Чүй өрөөнүнө чейин жетет. Аны Кара-Балтага ташып жеткирүү да бир топ кооптуу болот. Ошондуктан аны иштетүүнүн коопсуздугуна эч ким кепилдик бере албайт».
Жогорку Кеңештин айрым депутаттары өкмөттөн уран кенин чалгындоо боюнча мыйзамсыз берилген лицензияны жокко чыгарууну талап кылышты. Парламент депутаты Алтынбек Жунус уулу бул экологиялык каргашага алып келерин, буга каршы эл толкуп кетиши мүмкүн экенин эскертти:
«Уран кени казылып жаткан жер Балыкчы шаарынан болгону 20 чакырым, Ысык-Көлдөн 25 чакырым алыстыкта. Ал жактагы шамалдын агымын билесиңер. Радиациялык чаңды бир заматта жайылтууга болот. Ошондуктан бул кенди ачуу өтө эле кооптуу. Бирок ага карабай муну ачууга ким кызыгып жатканы түшүнүксүз. Бул иш өтө чоң экологиялык каргашага алып келип, анын кесепеттери өтө эле оор болушу мүмкүн. Ошого байланыштууу жергиликтүү калк да көтөрүлүп кетиши ыктымал».
Айрым коомчулук өкүлдөрү Кызыл-Омполдогу уран кенин иштетүүгө мурда да бир нече жолу аракет болуп, бирок экологиялык коопсуздуктан улам мындай чечим колдоо таппай калганын эске салышты.
Тарыхчы Чоробек Сааданбек маркум Турдакун Усубалиевдин бул уран кенин ачтырбоо боюнча эмгегин эске салды:
«Турдакун Усубалиев 2005-жылы экинчи ирет бул уран кенин ачуу аракеттери башталганда ага катышы бар жетекчилерге эскертүү иретинде гезиттер аркылуу кайрылуу кат жазып чыккан экен. Ошондон кийин гана мындай аракеттер токтоп калган. 60-жылдардын аягында да бул уран кенин өздөштүрүп, Кара-Балта тоо-кен фабрикасынын өндүрүш көлөмүн көбөйтүү аракети болуптур. Бирок ошол кездеги республиканын жетекчилиги «Ысык-Көл - бүткүл союздук эс алуу жайы» деген жүйө менен уранды каздырууга каршы чыккан экен».
Талдоочулар урандын дүйнөлүк баасы кымбаттаган учурда Кыргызстандагы уран кендерин казуу кызыкчылыгы улам пайда болуп келген учурларды белгилешти.
Кызыл-Омполдун Таш-Булак тоо-кен участкасында 1632 тонна уран, 3338 тонна торий, 33800 тонна цирконий жана 4102 тонна титан магнитинин кору бар экени аныкталган.
Тасмада: Майлуу-Суу: көрүнбөгөн коркунуч
