Кыргыз тилиндеги “өтө” деген сөз “абдан”, “эң эле” деген сөздөр менен маанилеш. “Өтө” сөзү дагы бир сөзгө уланып, өзүнүн толук маанисине келет. Мисалы: “өтө зарыл”, “өтө керек” же “өтө жаман”, “өтө арзан”, “өтө сулуу”, “өтө кыйын”, “өтө жоопкерчиликтүү” ж.б.
“Өтө” сөзү айрым сөздөр менен уланып, мындай маанидеги сөздөрдү да жаратат. “Өтө кайрат баш жарат” деп коет. Аша чаап кеткен кайраттан чыр чыгат дегени. “Өтө кеткен шаан-шөкөт болду” десе, шаан-шөкөт ыгы жок болуп кетти, аша чаап кетти дегенди билдирет.
“Өтө акмак киши, бирөөлөргө асылмайын, бирөөлөргө сөйкөнүп кашынмайын”, аты-жытын жашырып алып каралап, жамандап жазмайын тынч жаталбайт. Мындай бузуку, ниети кара адамдар тиги дүйнөгө барганда көрүндө өкүрөт” дейт кыргыздар.
“Быйылкы жай өтө кургакчыл болду” дейт. Түндүк тарапта “өтө” сөзү “аткар” деген да маанини билдирет. “Сөзүн өтөдү” дейт. “Мойнундагы милдетин өтөдү” дейт. “Беш убак намазын өтөгөн киши эле” дейт.
Эми “өтөгөн” деген сөзгө келели. Кыргыздар кээ бир аттарды тергеп, кыйытып, өз аталышынан башкача айтып келген. Мисалы “аюуну” “өтөгөн” деп атаган. “Аюу” десе күн жаадырат дечү эле илгеркилер, “аюу” дебей “өтөгөн” дечү эле” дейт. Мындан улам “Өтөгөндүн териси өзү жатып ий болот” деген сөз айтылып калган.
“Өргөө” деген эки жаштын үйлөнүү тоюна арналып тигилген боз үй. “Эки балага өргөө тигиптир, өргөө көтөрүптүр” деп коет. Илгери колунда бар байлар күйөө-кыздын өргөөсү деп үйлөрдөн обочо, четирээк жерге он эки канат ак үй ( боз үй) тиктирген. Ушуну “өргөө” деп атаган.
“Ырыс” деген сөз “бакыт-таалай”, дагы бир маанисинде “үлүш” дегенди билдирет. “Иниси бардын ырысы бар” деп коет. Кээде муну “Карысы бардын ырысы бар” деп да айтат. “Эрте турган адам ырыстуу болот” дейт. “Ырыс-кешиктүү той болду” дейт. “Калп айтпа, калп айтсаң ырыс кесет” дейт. Калп айткан адам бактысынан, жакшылыктан, тилегинен ажырайт дегени. (Эгер ушул айтылгандарга ишенгиң келбесе, калп айткан адамдардын кандай болгонун эстеп кой).
“Ырысың кеткир”, “Ырысыңды жегир”, “Кайсы ырысыңа ырсаясың” деген да сөз бар.
Кыргыздар мына ушул ырыска байланыштуу балдар-кыздарынын атын “Ырысбай, Ырысгүл” деп азан чакыртып атаса, аны паспортунда болобу, маалымат каражаттарында болобу бузуп, туура эмес жазып, бул жагынан да кайдыгерлигибизди же тайкылыгыбызды көргөзүп келе жатабыз.
Мисал менен далилдейли, ата-энеси ырыстуу болсун деп койгон Ырысбай деген аттын “Ы” тамгасын ыргыта чаап “Рыспай”, же кыз болсо “Рыскүл” деп айтып, жазып калдык. “Рыс” деген сөз орус тилинде чычкан тукумуна кирген “сүлөөсүн” дегенди билдирет. Ошондуктан “Рыспай, Рыскүл, Рыскул, Рыспек” деп “р” тамгасын баш тамга кылып, атын өзгөртүп алгандардан суранарыбыз, өз атыңарды оңдоп-түзөп алсаңар, ырыс-кешиктүү болот элеңер дегибиз келет.
