Өткөн жуманын соңунда Баткендин Тажикстан менен чектеш аймагынан 300 миң сомдук электр чубалгыларын аткезчилик жол менен алып бараткан жарандар кармалды.
Аймакта курулуш материалдарынан баштап тамак-аш, өсүмдүк майы, минералдык жер семирткич, күйүүчү май аткезчилиги менен алектенгендер аз эмес. Бирок булардын чек арадан алып өткөн жүгү өтө көп болбойт, турмуш-тиричилик үчүн эптеп жолун таап акча чыгаргандар. Ал эми тонналап күйүүчү май, 60-70 тонналык оор жүк тарткандардын өйдө жакта калкалоочулары бар экени же жүктүн ээси өзү ошол жакта отураары эл арасында айтылып келет.
Кошуна жашаган элдер илгертеден эле бири-бири менен соода-сатык жүргүзүп, карым-катышта болуп келгени белгилүү. Өлкөлөр эгемендик алып, чек аралар тосулгандан тарта ортодо соода-сатык жүргүзүү да кыйындады. Чек ара эрежелерине ылайык, эки тарап бири-бирине товар өткөрүүдө аны документтештириш керек, текшертиш керек же кошумча акча төлөш керек...
Мындай түйшүктөн качкандар жүктөрүн көмүскө жолдор аркылуу алып өткөнгө кызыкдар. Ушинтип отуруп мурда кинолордон көрүп, же башка жактардан угуп жүргөн контрабанда - аткезчилик деген нерсе эми өздөрүнүн турмушуна кантип аралашып кеткенин карапайым эл өзү да сезбей калды. Бирок көбүнүкү майда-чүйдө, эптеп оокат кылыштын амалы дебедикпи жогоруда.
Бир топтон бери чек ара маселелерин иликтеп жүргөн баткендик эксперт Хайитали Айкынов илгертен калыптанып калган майда соодагерлердин алакасын заматта токтотуп коюуга болбойт деген пикирде:
- Көбүнчө эл арасында жогорку кызмат кишилери кызыкдар болгону үчүн ири аткезчилик токтобой жатат деп айтылып жүрөт. Алып сатуу же ошол чек арадан жүк алып өтүү учурлары мурдатан эле болуп келген. Мамлекет ошол чек арада жашаган элди жумуш менен камсыз кылып, жашоосун камсыздап бере албай жаткан учурда мындай көмүскө соода иштерин тык токтотууга болбойт. Канчалык чыр-чатак болгону менен ошол чек арадагы эл эки тараптуу алакада боло берет.
Чек арада тынымсыз жүрүп жаткан жашыруун сооданын көлөмү канча экенин эч ким айта албайт. Бирок мындай аракет тынымсыз экени анык. Анктени чек араларда жок эле дегенде айына бир жолу аткезчилик жүк күч кызматтары тарабынан кармалып турат.
Тажикстан менен чек арада майда товар ташыган аткезчилерди токтотууга чек арачылардын аракети жергиликтүүлөр менен ири тирешүүлөргө алып келген учурлары да бар. Себеби тыйын таап жаткан ишинин токтоп калуусун эч ким каалабайт.
Өзүн Сүйүн деп тааныштырган баткендик жигит өкмөт көп болбосо да азыркы ишиндей киреше тапчу жумушка шарт түзүп берсе, минтип түн жамына качып-бозуп иш кылбай, ошол жумушта иштемегин айтат:
- Башка жумуш жок да. Бул тобокел иш. Башка айла жок да. Ошондуктан товар өткөрүп турабыз.
Аймакта мыйзамсыз сооданын айынан чыр чыгып, ок атуу, бирин-бири барымтага алмай учурлар да болбой койбойт.
Жогорку Кеңештин депутаты, Баткен облусунун мурдагы губернатору Карамат Орозова ошондой чыр-чатактар болбошу үчүн чек арадагы соода иштери кандай болсо да мыйзамдуу жүрүшү керек деп эсептейт:
- Колунан кармап албагандан кийин сен аткезчилик кылып жатасын деп эч кимди айта албайбыз. Бирок чек арада жашоо экономикалык жактан ыӊгайлуу болуп эсептелет. Кошуна-кошуна менен мамиле кылат албетте. Бирок бардык нерсе мыйзамдуу болгону жакшы. Анктени мындай соода жаӊжалдуу болуп, пикир келишпестиктер чыгып калат. Мындайдын айынан эки эл тирешип калышы мүмкүн. Ошондуктан баары мыйзамдуу болушу керек деп эсептейм.
Чек аралаш аймакта майда соода-сатыгын мыйзамдуу кылып, киреше алуу үчүн бир топ алектенип, пайданын да азайышын каалабаган жергиликтүүлөр бийликке чек аралаш аймактагы соода үчүн шартка карап, өзүнчө тартип киргизүүнү да сунушташкан. Бирок ал сунушту бийликтегилер кандай кабыл алганы белгисиз.
Баткен облусу Өзбекстан менен Тажикстандын бир канча райондору менен чектешкендиктен бул үч өлкөнүн калкы эзелтен бири-бири менен карым-катышта болуп келген.
Аймакта курулуш материалдарынан баштап тамак-аш, өсүмдүк майы, минералдык жер семирткич, күйүүчү май аткезчилиги менен алектенгендер аз эмес. Бирок булардын чек арадан алып өткөн жүгү өтө көп болбойт, турмуш-тиричилик үчүн эптеп жолун таап акча чыгаргандар. Ал эми тонналап күйүүчү май, 60-70 тонналык оор жүк тарткандардын өйдө жакта калкалоочулары бар экени же жүктүн ээси өзү ошол жакта отураары эл арасында айтылып келет.
Кошуна жашаган элдер илгертеден эле бири-бири менен соода-сатык жүргүзүп, карым-катышта болуп келгени белгилүү. Өлкөлөр эгемендик алып, чек аралар тосулгандан тарта ортодо соода-сатык жүргүзүү да кыйындады. Чек ара эрежелерине ылайык, эки тарап бири-бирине товар өткөрүүдө аны документтештириш керек, текшертиш керек же кошумча акча төлөш керек...
Мындай түйшүктөн качкандар жүктөрүн көмүскө жолдор аркылуу алып өткөнгө кызыкдар. Ушинтип отуруп мурда кинолордон көрүп, же башка жактардан угуп жүргөн контрабанда - аткезчилик деген нерсе эми өздөрүнүн турмушуна кантип аралашып кеткенин карапайым эл өзү да сезбей калды. Бирок көбүнүкү майда-чүйдө, эптеп оокат кылыштын амалы дебедикпи жогоруда.
Бир топтон бери чек ара маселелерин иликтеп жүргөн баткендик эксперт Хайитали Айкынов илгертен калыптанып калган майда соодагерлердин алакасын заматта токтотуп коюуга болбойт деген пикирде:
- Көбүнчө эл арасында жогорку кызмат кишилери кызыкдар болгону үчүн ири аткезчилик токтобой жатат деп айтылып жүрөт. Алып сатуу же ошол чек арадан жүк алып өтүү учурлары мурдатан эле болуп келген. Мамлекет ошол чек арада жашаган элди жумуш менен камсыз кылып, жашоосун камсыздап бере албай жаткан учурда мындай көмүскө соода иштерин тык токтотууга болбойт. Канчалык чыр-чатак болгону менен ошол чек арадагы эл эки тараптуу алакада боло берет.
Чек арада тынымсыз жүрүп жаткан жашыруун сооданын көлөмү канча экенин эч ким айта албайт. Бирок мындай аракет тынымсыз экени анык. Анктени чек араларда жок эле дегенде айына бир жолу аткезчилик жүк күч кызматтары тарабынан кармалып турат.
Тажикстан менен чек арада майда товар ташыган аткезчилерди токтотууга чек арачылардын аракети жергиликтүүлөр менен ири тирешүүлөргө алып келген учурлары да бар. Себеби тыйын таап жаткан ишинин токтоп калуусун эч ким каалабайт.
Өзүн Сүйүн деп тааныштырган баткендик жигит өкмөт көп болбосо да азыркы ишиндей киреше тапчу жумушка шарт түзүп берсе, минтип түн жамына качып-бозуп иш кылбай, ошол жумушта иштемегин айтат:
- Башка жумуш жок да. Бул тобокел иш. Башка айла жок да. Ошондуктан товар өткөрүп турабыз.
Аймакта мыйзамсыз сооданын айынан чыр чыгып, ок атуу, бирин-бири барымтага алмай учурлар да болбой койбойт.
Жогорку Кеңештин депутаты, Баткен облусунун мурдагы губернатору Карамат Орозова ошондой чыр-чатактар болбошу үчүн чек арадагы соода иштери кандай болсо да мыйзамдуу жүрүшү керек деп эсептейт:
- Колунан кармап албагандан кийин сен аткезчилик кылып жатасын деп эч кимди айта албайбыз. Бирок чек арада жашоо экономикалык жактан ыӊгайлуу болуп эсептелет. Кошуна-кошуна менен мамиле кылат албетте. Бирок бардык нерсе мыйзамдуу болгону жакшы. Анктени мындай соода жаӊжалдуу болуп, пикир келишпестиктер чыгып калат. Мындайдын айынан эки эл тирешип калышы мүмкүн. Ошондуктан баары мыйзамдуу болушу керек деп эсептейм.
Чек аралаш аймакта майда соода-сатыгын мыйзамдуу кылып, киреше алуу үчүн бир топ алектенип, пайданын да азайышын каалабаган жергиликтүүлөр бийликке чек аралаш аймактагы соода үчүн шартка карап, өзүнчө тартип киргизүүнү да сунушташкан. Бирок ал сунушту бийликтегилер кандай кабыл алганы белгисиз.
Баткен облусу Өзбекстан менен Тажикстандын бир канча райондору менен чектешкендиктен бул үч өлкөнүн калкы эзелтен бири-бири менен карым-катышта болуп келген.
