Кыргызстан араб дүйнөсүн шыктандырдыбы?

Борбор Азиядагы Кыргызстан менен Жакынкы Чыгыш жана Түндүк Африкадагы араб өлкөлөрүнүн саясий жана социалдык жактан өнүгүү тарыхы бөлөк. Бирок ыңкылаптарында ички болбосо да, бир канча тышкы окшоштуктары байкалды.

Биринчиден, эки жакта тең эл башкарууда авторитардык ыкманы колдонгон, бийлик системасына бала-чакасын, урук-жилигин аралаштырып жиберген, бир кландын ичиндегилер байыган, калгандар жакырланган түзүлүшкө каршы чыгышты.

Экинчиден, Кыргызстан сыяктуу эле араб дүйнөсүнүн президенттери ыңкылап жолу менен бийликтен кулаган эки өлкөдө: Египет менен Тунисте да саясий реформалар жүрүүдө. Утурумдук бийлик армиянын колуна өткөн Египетте Кыргызстан сыяктуу жаңы Конституциясын тез эле кабыл алышты. Египетте да жаңы Баш мыйзамдын долбооруна ичи чыкпагандар жок эмес, ага карабай өлкө парламенттик шайлоого камынып жатат.

Тунис жаңы Конституциясын кабыл алууга үлгүрө элек, бирок парламентке жаңы шайлоо июль айына белгиленди.

Үчүнчүдөн, Тунисте “Жасмин” деп атап коюшкан ыңкылапка алып келген окуялар Кыргызстандагыдай болуп өлкөнүн аймактарында башталды. Кыргызстанда парламенттик шайлоого чейин ыңкылапчыл күчтөр алар “бакиевчилер” деп атап койгондорду бийликке келтирбөө боюнча кыймыл уюштурушса, Тунисте “биналичилерден” тазаланууну талап кылган жараян азыркыга чейин уланууда.

Төртүнчүдөн, Кыргызстанда, Египет менен Тунисте да ыңкылаптарда жаштар, интернет маанилүү роль ойноду. Маселен, Египетте отуз жыл ашуун бийликте отурган президент Хосни Мубарактын кулашына алып келген окуялар интернет аркылуу калкты мобилизациялоого жардам берген социалдык сайттын атынан - "Фейсбук ыңкылабы" деп да аталып калды.

Кыргызстан менен араб дүйнөсүндөгү ыңкылаптардын кеминде төрт тышкы окшоштугу болсо, бирин-экин айырмачылыктары да жок эмес.

Кыргызстанда кулатылган президент бийлигин расмий тапшырганча бир нече күн өткөнү менен, ал де-факто бийликтен бир эле күндө кол жууса, Египетте бул бир нече күндү талап кылды.

Кыргызстанда оппозициянын Бириккен элдик кыймылы ыңкылап алдында элди ага мобилизациялоодо чечүүчү роль ойносо, Египет менен Тунисте саясий күчтөр менен оппозиция лидерлери элдик козголоң артка кайткыс түр алгандан кийин гана ачык колдоо көрсөтө башташты.

Кыргызстанда утурумдук бийлик дароо эле оппозициянын колуна өтсө, Египетте армия, Тунисте болсо мурдагы режимдин президенттен башка өкүлдөрүнөн куралган өкмөт алды.

Кыргыздар арабдарды шыктандырдыбы?

Кыргызстанда апрель ыңкылабынын араб элдерине тийгизген таасири жөнүндө президент Роза Отунбаева да айтууда. Ал апрель окуяларынын бир жылдыгына арналган жыйында белгилегендей, Кыргызстандын жолу Жакынкы Чыгыш менен Түндүк Африкада авторитаризмге каршы массалык чыгуулар үчүн үлгү болду.

Апрель окуяларынын глобалдык феноменге айланганы жөнүндө “Ата Мекен” партиясынын лидери Өмүрбек Текебаев да утур-утур айтып келүүдө. Бирок Египет менен Тунисте мындай пикирлер менен макул болгондор барбы? Каирдеги Америка университетинин профессору Амин Хуссеин мындай дейт:

- Бул ыңкылап аралык алыс экендигине карабай араб дүйнөсүндөгү, өзгөчө Египет менен Тунистеги жаштардын ойгонушуна кандайдыр бир деңгээлде таасир бергенинде шек жок.

Көптөр Кыргызстан менен Египеттеги окуялардын ортосунда түз байланышты көрбөгөнү менен, менимче, жакшы жашоо издеп чыккан адамдар бирдей сезим менен чыкканы талашсыз.

Албетте түз байланыш жок, бирок өзгөчө бул жерде Кыргызстанда эмне болгонун билгендер окшош элементтерди көрөбүз. Силерде ишке ашкан ыңкылаптын духун адамдар кандайдыр бир деңгээлде бул жакта да кайталашты.

Кыргызстанда бир жылдыгы белгиленген апрель ыңкылабы менен араб дүйнөсүндөгү толкундоолордун кандайдыр бир байланышы барбы деген суроону АКШдагы Гарвард университетинин Борбор Азия боюнча программасынын жетекчиси Жон Шоберлейнге (John Schoeberlein) да жолдодук:

- Мен бул жерде тикелей байланыш бар деп ойлобойм. Биз бүгүн толкундоолор болуп жаткан өлкөлөрдө Кыргызстан деген сөзгө кеңири шилтеме жасашканын уккан жокпуз. Ооба, дүйнөнүн көптөгөн өлкөлөрүндө өкмөттү бирөө келип өзгөртөт деп чыдап отура бербөө керек деген маанай күчөп бара жатканы чындык. Ушул нерсе Кыргызстанга, Египетке таасир берди, менимче ушул эле нерсе аймактын башка өлкөлөрүнө да таасир бериши мүмкүн.

Таасири Борбор Азияга эмес, араб дүйнөсүнө

Өткөн бир жылы ичи көрсөткөндөй, Кыргызстандагы апрель ыңкылабынын эпкини Борбор Азиядагы коңшуларда эмес, алыскы араб дүйнөсүндө сезилди. Бирок араб өлкөлөрүндө биринен сала экинчисинде кайталанды. Кыргызстандагы ыңкылаптын айрым президенттеринин бийликте туруу мөөнөтү араб дүйнөсүндөгүлөргө жакындап бара жаткан Борбор Азияда эмес, башка аймакта кайталанышын саясат таануучулар эки-үч себеп менен түшүндүрүшөт.

Гарвард университетинин Борбор Азия программасынын жетекчиси Жон Шоберлейн:

- Мындагы чечүүчү фактор башка өкмөттөр демонстрацияга кандай чекте мүмкүндүк бергендигинде. Борбор Азиядагы репрессиячыл өкмөттөр оппозицияга ой-пикирин билдирүү үчүн дээрлик мүмкүндүк бербегендиги факт. Кырдаал кээ бир өлкөлөрдө айырмалуу болду. Ал эми Борбор Азияда өкмөткө каршы оппозициянын деңгээли анчалык деле кубаттуу эместей.

Москвада жашаган түркмөнстандык саясат таануучу Фархат Ильясов Борбор Азиядан айырмаланып, араб дүйнөсүндө толкундоолор биринен сала экинчисине өтүп кеткен эки аймактын өнүгүү тарыхындагы айырмачылыктардан көрөт:

- Маселе араб дүйнөсү бир түрдүү өнүккөнүндө. Кырдаалдын өнүгүүсү жана бышып жетилүүсү тарыхый жактан узак мөөнөттө болду. Ал жакта кокустан чыккан жана субъективдүү факторлордун, инсандын таасири абдан эле минималдуу. Бизде болсо капыстан чыккан факторлордун таасири абдан чоң. Анткени өлкөнүн өнүгүшүнө бийлик башына кандай лидердин келип калганы радикалдуу түрдө таасир берүүдө. Ошондой эле Борбор Азияда социалдык өнүгүүнүн деңгээли да бир кылка эмес.

Саясат таануучулар Түркмөнстанда болобу, Казакстан, Өзбекстанда болобу азыркы президенттер бийликте турганда өлкөнү демократиялаштырган реалдуу жана масштабдуу саясий реформалар күтүлбөйт деп боолгошот. Маселен Казакстанда эң жакшы дегенде азыркы президенттик система, балким кайра президенттик-парламенттик системага трансформацияланышы мүмкүн.

Бирок казак президенти Нурсултан Назарбаевдин капыстан мөөнөтсүз шайлоо өткөрүп, бийлигин дагы бир мөөнөткө бекемдөө камын көрүшүн айрым саясат таануучулар, казак оппозициясы узактан бери бийликте турган мамлекет башчыларына каршы араб дүйнөсүндөгү көтөрүлүштөр менен байланыштырышкан.