Аралды коргоо боюнча эл аралык фонддун сууну үнөмдүү жана натыйжалуу пайдалануу боюнча ишмердигин сындаган президент Сооронбай Жээнбеков суу башында турган өлкөлөрдүн кызыкчылыгын эске алуу менен аны түп-тамырынан бери реформалоону сунуш кылды. Мамлекет башчылары Арал деңизи чоң мүшкүлгө айланганын айтып, ар бир өлкөнүн кызыкчылыгын эске алуу менен иш алып бармак болушту.
Кыргызстан өз кызыкчылыгын коргоду
Кыргызстан 2016-жылы Арал деңизин сактоо боюнча эл аралык фонддун ишине катышуусун убактылуу токтоткон. Анткени фонддун иши Кыргызстандын кызыкчылыгына туура келбей турганы көрсөтүлгөн.
Президент Сооронбай Жээнбеков 2009-жылы Алматы шаарында өткөн саммитте фонд башында түзүлгөндө дарыялардын башында жана төмөн жагында жайгашкан өлкөлөрдүн кызыкчылыгын бирдей сактоого байланышкан кыргыз тараптын сунуштары колдоо таппай келгенин эске салды.
Долбоорлорду жана программаларды каржылоонун ачыктыгында жана акчаны калыс бөлүштүрүүдө маселе бар экени белгиленди. Президент Сооронбай Жээнбеков Борбор Азияда суу бөлүштүрүү тутуму азыркы учурдун талабына жооп бербей турганын билдирди:
- Азыркы сууну бөлүштүрүү тутуму заманбап талаптарга жооп бербейт жана аймактагы өлкөлөрдүн кызыкчылыгын эске алуу менен кайра карап чыгууну талап кылат. Ошондуктан Кыргызстан 1998-жылы кабыл алынган Нарын жана Сыр- Дарыянын суу-энергетикалык ресурстарын пайдалануу боюнча аймактагы өкмөт аралык макулдашуунун алкагында кызматташтыкты калыбына келтирүүнү жактайт. Анткени ал макулдашууда суу-энергетикалык ресурстарды пайдалануунун компенсациялоо механизмдери бар.
Муну менен президент Сооронбай Жээнбеков союз учурунда жана андан кийинки жылдарда Өзбекстан менен Казакстан Кыргызстандын суу сактагычтарынан агып чыгып, кошуна өлкөлөрдүн айдоо талааларын сугарууга колдонулган суу үчүн компенсациялоо төлөмдөрүн эске салды.
Анда Кыргызстан жайкысын сууну тоскоолдуксуз коё бергени үчүн Өзбекстан менен Казакстан Кыргызстанга жеңилдиктерди карап келген. Бирок андай жеңилдиктер 2005-жылдан кийин токтотулган.
Энергетика боюнча эксперт Расул Умбеталиев Кыргызстан суу сактагычтарды тейлөөгө кеткен чыгымдарды талап кылып, газ жана мунай сыяктуу товарларды арзандатылган шартта алууну кайра калыбына келтирүүгө мүмкүнчүлүгү бар экенин айтты:
- Өзбекстан менен Казакстан айдоо аянттарын кеңейтип, суу пайдаланууну ашкере көбөйткөндүктөн дарыялардын агымы Арал деңизине толук жетпей калган. Бизден го баягыдай эле өлчөмдө суу кетип жатат. Биздин суу сактагычтарга тиешелүү көлөмдө сууну топтоого, жыл сайын аны тазалап, оңдоого оңбогондой эле каражат жумшалат. Коңшу мамлекеттер болсо бул үчүн бизге акча төлөп бериши керек болчу. Бирок андай компенсациялоо болбой жатат. Биз мурда жайкысын сугат суусун тоскоолдуксуз берип, арзан электр энергиясын бергенибиз үчүн Өзбекстан бизге арзан баада жаратылыш газын, Казакстан болсо арзан баада мазут жана мунай берчү. Кийин анын баары токтоп, андай алака үзгүлтүккө учурады. Азыр эми аны кайрадан калыбына келтирүүгө убакыт келди. Ошентип биз өз ара пайдалуу алаканы жолго койсок болот. Бул аймактагы өлкөлөрдүн баары үчүн пайдалуу.
Мунасага келүүнүн учуру
Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиеёв Арал деңизинин азыркы абалы аймактагы жалпы чоң экологиялык көйгөйгө айланганын, анын кесепетинен климат өзгөрүп жатканын айтты.
Жыйында кызыкчылыктарга байланышкан ачуу сөздөр да айтылганын белгилеген Мирзиеёв жыйынтыгында тараптар маселени чечиш үчүн биригип, бир пикирге келгенин кошумчалады. Ал өз ара кеңешүү менен сөздөн ишке өтүүгө мезгил жеткенин билдирди:
- Бүгүн биздин тар жана кеңири чөйрөдөгү жолугушууларда бардык маселени ортого коюп, ачык-айкын сүйлөштүк. Бул жерде каршы жана колдогон тараптар болуп, эки түрдүү позицияда болгон учурларыбыз да болду. Бирок биз эң негизгиси - бир пикирге келдик. Биз сөздөн конкреттүү ишке өтүш керек деген жыйынтык чыгардык. Анан кайсы өлкөдө кандай маселени жөнгө салуу керек экенин өз ара кеңешип алып, чече турган болдук. Биз эми тез-тез жолугуп туруп, анын баарын ишке ашырабыз.
Казакстандын президенти Нурсултан Назарбаев болсо Борбор Азияда суунун жогорку жана төмөнкү жактарында жайгашкан өлкөлөрдүн керектөөлөрү менен муктаждыктарын канааттандырыш үчүн өз ара түшүнүшүү менен иш алып барууну жактай турганын айтты. Андыктан Назарбаев Арал маселесин чечүүдө өз ара келишип иш алып барууну сунуш кылды:
- Дарыялардын ылдыйкы жагында жайгашкан мамлекеттер бул маселени жөнгө салууга умтулат жана анда жашаган калк сугат сууга көз каранды. Дарыялардын жогорку башында жайгашкан өлкөлөр болсо электр энергиясын иштеп чыгыш үчүн курулуштарды жүргүзүүгө аргасыз. Анткени бул алардын пайда көрө турган бирден-бир каражат булагы. Эгерде биз өз ара түшүнүп жашасак, биздин аймакта баары жетиштүү. Биздин элдердин жакшы жашоосу үчүн биз экономикалык кызматташтыкты жогорку деңгээлге чыгарууга милдеттүүбүз.
Сууну Кыргызстан чогултат, пайдасын кошуналар көрөт
Ошол эле учурда Өзбекстан менен Казакстандын президенттери кыргыз тараптын суу пайдаланууну компенсациялоо боюнча 1998-жылдагы макулдашуунун шарттарын күчүнө киргизүү тууралуу демилгесине расмий түрдө ачык жооп кайтарышкан эмес.
Кыргызстандын айыл жана суу чарба министри Нурбек Мурашев өлкөнүн суу сактагычтарындагы суунун көпчүлүгүн кошуналар пайдалана турганын айтып, аларды тейлөө чыгымдары да төлөнбөй келгенин мисал келтирди:
- Азыр биздеги дарыялардан чыгып, суу сактагычтарда топтолгон суунун 12 пайызын эле пайдаланып келе жатабыз. Суунун калганын кошуналар колдонот. Бүгүнкү күндө кошуна мамлекеттер кайракы жерлерин өздөштүрүп, сугарып жаткандыктан Арал деңизине суу жетпей калды. Анан эми биздеги суу топтоого кеткен чыгымдарды, ремонт иштерине жумшалган чыгымдарды кошуналар компенсациялап берсе, биз анда мөңгүлөрдү сактоо боюнча чара көрүп, алдын алуу иштерин аткарат элек. Анткени илимпоздордун божомолу боюнча 2050-жылдарга карата мөңгүлөр эрип, кескин азайып, дарыялар тайыздап, кургакчылык болушу мүмкүн. Биз анын алдын алууну эмитен ойлонушубуз керек.
Кыргызстан кошуналарынын астына койгон сунуштары иш жүзүндө кабыл алына турган болсо, анда ал Аралды сактоо боюнча эл аралык фонддун ишине катышуусун кайра жандандыра турганы белгилүү болду. Аралды сактоо боюнча эл аралык фонд 1993-жылы Түркмөнстандын, Казакстандын, Өзбекстандын, Тажикстандын жана Кыргызстандын катышуусу менен түзүлгөн.
