Самандар Куканов 1991-жылы жазында "Чиноз" мунай иштетүүчү заводдун жетекчилик кызматынан алынат. Буга завод жумушчулары нааразы болуп, иш ташташкан. Куканов кызматтан себепсиз алынганын айтып, буга партбилетин тапшырып, коммунисттик доорду четке какканы негиз болгонун айтып чыгат.
Ал кезде ишкер жетекчи да, Олий Кеңештин депутаты катары да анын аты эл оозуна алынып кеткен болчу. Бул албетте Өзбек ССРинин адегенде 1-катчысы, кийин президенти болгон Ислам Каримовдун куйкасын куруштурат.
“Азаттыктын” журналисти Замира Шукур Куканов тууралуу көп жазган. 90-жылдардын башында Куканов ишкерликтен тышкары саясатчы катары да зор кадыр-барк топтой баштаганын эскерет:
- Ал Советтик Өзбекстанда эле эмес, Советтер Союзунда биринчилерден болуп өз ишканасында коммунизмге тыюу салган. Анын бул чечими өтө чоң чуу чыгарган. Куканов мезгил алмашканын, демократиялуу Өзбекстанды көргүсү келгенин ачык айтып чыккан. Ошону менен ал келечекте Ислам Каримовго баш бербей турган саясатчы экенин көрсөтөт. Ал кезде Каримов коммунисттик партиянын биринчи катчысы болчу. Анан ал ар бир жумушчуну ишканасындагы акцияга ээ кылып, гектарлаган жерлерди алып, жумушчуларына үйлөрдү салдырган. Бул ал кезде жомок болчу. Ошентип алгачкы олигарх Самандар Кукановдун аты жумурай журттун оозунан түшпөй калган. Анда парламенттин сессиялары түз чагылдырылчу. Ал жерде да ачык антикоммунист, ачык антикаримовчул экенин көрсөттү. Биринчилерден болуп расмий түрдө Мухаммед Салихтин "Эрк" демократиялык партиясына чоң акчалай жардам берген.
Азыр бозгундагы Мухаммед Салих ал жылдары Каримов менен президенттик жарышка чыккан реалдуу атаандашы болгону белгилүү.
Эки жыл өтпөй, 1993-жылы июлда Куканов көз боёмочулук кылды, мамлекет мүлкүн коромжуга учуратты деп камалып, 20 жылга эркинен ажыратылат. Санаалаштары аны ошо кезде президент катары бийлигин бекемдеп жаткан Ислам Каримов абакка салдырган дешет.
Анын камак мөөнөтү кийин узартылып келген. Акыркысы быйыл 6-октябрда аяктаган эле. 7-октябрда Заравшан шаардык соту абактын ички тартибин бузду деп дагы үч жылга узарткан. 24-ноябрда ал чечим жокко чыгарылды. Ошентип 23 жыл 5 ай дегенде Өзбекстанда саясий туткун катары эң узак абакта отурган адам эркиндикке чыкты.
Аны менен дароо “Азаттыктын” өзбек кызматы байланышты. 72 жаштагы Куканов ушул убакыт бою өзүн колдоп, санаа тарткандарга ыраазычылык билдирип, эркиндиктеги сезимдерин сүрөттөдү:
- Бул күндү 23 жыл 5 ай күттүм. Бардык нерсенин аягы болгондой, бүгүн чыктым. Алишер Навоинин айтканы бар эмеспи: алтын капаска кызыл гүл өстүрсөң да, булбул үчүн тикенекчелик мекен болбойт имиш... Ач болсо да көчөдө жүргөнгө эмне жетсин.
Журналист Замира Шукур азыр өзбек абактарында саясий туткундар аз калганын айтат. Жакында алар деле чыгарын болжолдоодо:
- Бир гана Мухаммед Салихтин бир тууганы Мухаммад Бекжанды эле Салихке таасир этүү үчүн кармап турушу мүмкүн. Ал эми калганын, менимче, чыгарат. Алар Мирзиёевге эч кандай коркунуч туудурушпайт. Муну менен ал өлкө ичинде да, сыртында да имиджин гана жакшыртат.
Айткандай эле Кукановдун бошотулушу тууралуу “Азаттыктын” өзбек кызматынын сайтындагы кабардын алдына Өзбекстандын президентинин милдетин аткаруучу Шавкат Мирзиёевди алкагандар арбын. Куканов ошол 90-жылдарда бир чакырылышта Мирзиёев экөө депутат катары чогуу иштешкен экен.
Европа биримдиги, Улуттар Уюмунун кыйноолорго каршы комитети жана укук коргоочу уюмдар өзбек бийлигин Кукановдун башын азат кылууга үндөп келишкен.
