"Чегиртке килемдей эле төшөлдү"
Сырдарыянын жээгиндеги Кожатогай, Байтогай айылдарынын жашоочулары мал чарбачылыгы жана дыйканчылык менен жан сакташат. Арыс шаарынан 100 чакырым ары бул эки айылды быйыл чегиртке каптады.
Арыстан 20 чакырым алыс бул жерден үрөй учурган көрүнүшкө күбө болосуз, жол жээгин мойсогон чегирткелер жүрүп бараткан машинеге урунуп жатты.
Бир үйүрдө 10 млрд чегирткеге чейин болушу мүмкүн, алардын кыймылы жүздөгөн чакырымга созулат. Ал жолду катар көбөйүшүп, бир күндө 200 км учуп өтүүгө жөндөмдүү. Чегиртке каптап кеткен жерде өсүмдүк жылас болот.
"Чегитке көбөйүп, жазында жердин бети карайып кетти. Балким көзөмөл чабал болгондуктан ушуга жеттик? Алар ууландырганга карабай көбөйүп кетти. Азыр чегиртке күчтөнүп алган маал. Жолунан кездешкендин баарын жалмап кете берет", - деди бизди жеткирип барган таксист.
Байтогай айылына жеткенде ыраактан учак жана облустук айыл чарба башкармалыгынын ветеринардык кызматынын атайын техникасы көрүндү. Айылга бара жаткан жолдо өлгөн чегирткелер жайнап жатты.
Маншук Маметова атындагы мектептин алды машинеге толгон - окуу жай убактылуу чегиртке менен күрөшүүчү оперативдүү штабга айланган. Ал жерде аянтты зыянкечтерден тазалоо иштери жүрүп жатканын көрүүгө болот.
Фермерлер талаасын өз алдынча коргоого аракет кылууда. 11 жаштагы Байтогай айылынын тургуну Нуркен Сейсенбек эки жумадан ашуун чегиртке менен күрөшүүдө. Ушул жазда алты гектар жерге дарбыз эгилген, бирок чегиртке каптап, эки жарым гектар жерди талкалаган.
"Саранча тиги адыр жактан келүүдө. Дарбыздын сабагын кырчып салганын көрдүңөр да", - деди фермер солуп жаткан жалбырактарды көргөзүп.
Талаада өлгөн чегиртке менен химикаттын жыты каңылжар жарат. Сейсенбек быйылкы айдап-себүү ишине 7 миллиондой теңге жумшаганын, анын 4 миллионун достору менен чогуу насыяга алышканын айтып берди. Азыр түшүм карызды жаба алабы деп сарсанаа болуп турган кези.
Мамлекет чегирткени жок кылууга кеткен каражатты жаап жатканы белгисиз.
"Чыгым көп. Насос аркылуу сугарып жатабыз. Буга күнүндө 150 литр солярка коротобуз. Чегирткеге каршы ууну жана аны чачуусу жабдыкты карызга алдык. Калган эгинди сактап калабызбы же жокпу - бул дагы биз үчүн санаа. Биз чарчадык", - дейт Нуркен Сарсенбек.
Өткөн жылы чегиртке мынчалык каптаган эмес дейт жергиликтүү жашоочулар. Алар бул көйгөй тууралуу алдын ала Арыс шаарынын акимиатына билдиргенин, чиновниктер реакция кылбаганын айтышууда. Андан ары фермерлер Түркстан облусунун акимиатына кайрылышкан.
Айыл чарба министрлигинен атайын комиссия түзүлүп, дезинсекция боюнча кошумча иштер жүрө баштаганда чегиртке каптап кеткен. Фермерлер зыянкеч аймактагы дарбыз талаасынын үчтөн бирин мойсоп салганын, бул 80 гектардай айдоо аянты экенин айтышууда.
Байтогайда чегиртке менен алыша элек фермерлер да бар. Алар алдын алуу чараларын көрүп жатышат.
Кожатогайдын борборунда тракторлор турат. Алар чегирткеге каршы уу чачууда. Жумуш кечинде башталып, таң агарганда аяктайт.
Ушул күндө чегиртке айылдыктардын башкы темасы. Өз атын атагысы келбеген жергиликтүү тургун чегиртке айыл чарба жерлерин жана жайыттарды эле талкалабай, айылдагы чарбактарга чейин жеткенин айтууда. Бак-дарактын жалбырактары, бадалдар, жада калса гүлдөр да зыянкечтерге жем болууда.
"Бул видеону үч күн мурда тартып алгам. Бул биздин түздүктөгү үйүбүз. Короодогу чегирткени көрдүңүзбү? Килемдей болуп төшөлүп калды", - деген жашоочу телефонго тартылган видеону көрсөттү.
"Мен мал багам. Бул жылы чөп коюу анан бийик болуп өстү. Аны чаап үлгүрө электе чегиртке каптады. Бул жылы зыянкечтер чабындыны да талкалап атышат. Демек, чөп-чар жаатында көйгөйгө кабылабыз. Чөптүн баасы азыр эле көкөлөп кетти. Сырдарыя жээнинде бир түк 300-350 теңге турат, бул жерде 500-600 теңге", - деп айтты Кожатогай айылынын жашоочусу.
ЧИНОВНИКТЕР ЭМНЕ ДЕЙТ
11-июнда Байтогай чегиртке каптоосуна кабылганда айыл чарба министри Айдарбек Сапаров келди. Чегирткеге байланыштуу жагдай бир эле Түркстанда эмес, Костанай, Актөбөдө да күч.
"Кырдаал өтө оор. Жасалган иштин, атайын дарыларды убагында алуунун арты менен жетишип жатабыз. Төрт же беш күн мурда бул жерде кырдаал оор эле. Басууга мүмкүн эмес болчу. Чегиртке булуттай каптап калган. Азыр сээлдеп калды", - деди Байтогайга барган министр.
Түркстан облусунун акимиатынан бул жылы марокандык чегиртке каптаганын билдиришти. Чиновниктер зыянкеч Келес жана Сарыагаш районунда жайылып кеткенин, Арыска чейин жеткенин айтышууда. Акимиат чегирткеге каршы атайын штаб түздү.
Фитосанитардык диагностика жана прогноздоо боюнча республикалык методикалык борбор 715 миң гектар жерди изилдеп, 260 гектар жерди зыянсыздандырууну сунуштаган. Кийинчерээк чегиртке дагы 50 миң гектарды каптап, дезинсекция боюнча кошумча иштерди кылууга туура келген.
Акиматтан "эрте жана өз убагында башталган иштерге байланыштуу айыл чарбага чоң зыян келген жок" деп билдиришти. Мекеме быйыл чегиртке "суук, жаанчыл жана шамалдуу аба ырайыдан улам көбөйдү" деп эсептейт.
"Чегиртке зыянсыздандырылгандан кийин кайрадан пайда болуп, каптай баштады", - деп билдиришти акимиаттан.
Түркстан облусунун аймактык инспекциясынын жетекчисинин орун басары Бектас Сапарбекулы көлөмдүү чегиртке пайда болгонун айтууда. Арыста 70 миң гектар жерди чегиртке каптаган.
"Биз чегирткеге каршы ишти апрель айында баштаганбыз. Аба ырайы туруксуз , жаанчыл болду. Зыянкечке каршы чачылган уу таасир этпей калды. Кийин үйүр-үйүр болуп көбөйдү", - дейт Бектас Сапарбекулы.
Облустук инспекциянын жетекчисинин орун басары "болжол менен бир жумадан кийин уу чачуу иши аяктап, чегиртке каптоосу токтой турганын" болжолдоп жатат. Азырынча, канча фермер жана чарбачылык кандай зыян тартканы белгисиз.
Акимиаттын маалыматында, 2023-жылы Түркстан облусундагы 70 миң гектар жерди чегиртке каптаган. Зыянкечти жок кылууну ортомчу компаниялар аткарып, аларга көзөмөл кылуу аймактык инспекцияга жүктөлгөн.
Казакстандын Айыл чарба министрлигинин маалыматында 2 млн гектардай жерди зыянкечтер каптаган. Бул 2023-жылга караганда миллион гектарга көп. Чегиртке менен күрөшкө 8,1 миллиард теңге бөлүнгөн. Учурда өлкө боюнча чегирткеге каршы 2500 адам күрөшүп жатат.
Макаланын автору - "Азаттыктын" казак кызматынын Чымкент облусундагы кабарчысы Дилара Иса.
