“Азаттык”: Учурда Сирия менен Ирактагы чет өлкөлүк согушкерлердин үй-бүлөлөрүнүн тагдыры Борбор Азияда гана эмес, Батыш өлкөлөрүндө да талкууланып жатат. Алгач ушул маселенин масштабын түшүндүрүп бересизби? Сирия менен Иракта өз мекенине кайта албай жаткан чет өлкөлүк аялдар менен балдар канчалык көп?
Надим Хоури: Сирияда азыр чет өлкөлүк согушкерлер же алардын үй-бүлө мүчөлөрү деп эсептелген адамдардын арасында 47 өлкөнүн жарандары жүрүшөт. Алардын ичинде европалыктар, борбор азиялыктар, ошондой эле Жакынкы Чыгыш жана Африкадан келгендери бар. Айтор, алар дүйнөнүн булуң-бурчундагы көп мамлекеттердин атуулдары. Ирак менен Сириядагы кырдаал бири-биринен айырмаланып турат. Ал жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнүн саясатына жараша.
Cирияны алсак, АКШ баштаган коалиция колдогон Сириянын демократиялык күчтөрү чет өлкөлүктөрдү жоопкерчиликке тартпоону чечти. Алар эркектерди түрмөдө кармап, мамлекеттерди “өз жарандарыңарды алып кеткиле” деп жатат. Аялдар менен балдар Сириянын түндүк-чыгышындагы үч лагерде кармалып турат. Алар да жоопкерчиликке тартылган жок. Сириянын демократиялык күчтөрү өлкөлөргө кайрылып, аларды алып кетүүнү суранууда.
Саналуу өлкөлөрдү албаганда азыркыга чейин чет мамлекеттердин көбү өз жарандарын алып кетүүгө көңүлдөнбөй келген. Бирок биз өткөн айдан тарта атуулдарын алып кеткиси келгендер көбөйө баштаганын байкап жатабыз.
Иракта болсо абал башкача. Себеби Ирактын бийлиги чет өлкөлүк эркектер менен аялдарды сот жообуна тартабыз деп билдирген. Андай учурлар көп экенин көрүп жатабыз. Андыктан чоң кишилер соттолуп жатат. Ал эми 9 жашка чейинки өспүрүмдөрдү мамлекеттер алып кетсе болот. Бирок бул процесс жай жүрүп жатат. Ошентсе да көп өлкөлөрдүн Багдадда элчиликтери же дипломатиялык өкүлчүлүктөрү болгондуктан алар балдарды алып кете алышат.
“Азаттык”: Сирия менен Ирактагы борбор азиялык согушкерлер жана алардын үй-бүлөлөрү тууралуу кандай маалыматыңыз бар? Сирияда канча борбор азиялык, алардын ичинде канча кыргызстандык кармалып турганы сизге белгилүүбү?
Надим Хоури: Менде Сириядагылар тууралуу айрым маалыматтар бар. Себеби мен ал жактагы аялдар менен балдардын лагерлерине барып келгем. Эркектердин санын билбейм. Бирок мен бир жыл мурда лагерлерге барганымда ал жерлерде Кыргызстандан кеминде алты аял бар эле. Балдары менен кошкондо алардын саны 18-20 киши болчу. Андан бери бул сан өзгөрүп кетиши мүмкүн. Бул алты үй-бүлөдөн башка эркектердин санын билбейм.
Казакстандыктардын саны көбүрөөк экенин билем. Жыл башында казак бийлиги Сириянын түндүгүнөн ондогон эркек, аял жана балдарды Казакстанга алып кеткени белгилүү.
“Азаттык”: Эгер ачык маалымат болсо, сиз кайсы лагерлерге баргансыз жана ал жактагы кыргызстандыктардын тагдыры эмне болгонун билесизби?
Надим Хоури: Чет өлкөлүктөр кармалып турганы лагерлер “Ал-Хол”, “Рож” жана “Аин Исса” деп аталат. Мен лагердегилердин ар биринин окуясын изилдебейм. Тил маселесинен улам кыргыздар менен сүйлөшө алган эмесмин. Алар “Рож” лагеринде болчу. Мен алар дале ошол лагерлерде деп ойлойм. Адатта мындай лагерлерге түшкөндөр өз мамлекеттери алып кеткенге чейин ал жактан чыгышпайт. Албетте, муну так кесе айта албайм. Бирок алар дале лагерде деп ишенем.
Бул бир жыл мурда болчу. Алардын саны көбөйүшү мүмкүн. Себеби акыркы жумаларда “Ислам мамлекети” экстремисттик тобунан жаңы жерлер тартылып алынды.
“Азаттык”: Бул лагерлерди "Сириянын демократиялык күчтөрү" көзөмөлдөйбү?
Надим Хоури: Ооба, бул лагерлер Сириянын демократиялык күчтөрү тарабынан көзөмөлдөнгөн Сириянын түндүк-чыгыш аймагында жайгашкан. Алар утурумдук лагерлер, ал жактагылар чатырларда жашашат. Аялдар менен балдар лагерлерде ээн-эркин жүрө беришет. Бирок анын чегинен сыртка чыга алышпайт.
Лагерлерде шарт оор эле. Сириядагы башка лагерлерде деле абал ушундай. Аба ырайы тез-тез өзгөрүп турат. Кышкысын абдан суук болсо, жайкысын өтө ысып кетет. Медициналык жардам жетишпейт. Дарыгерлер лагерлерге маал-маалы менен келип турушат. Бирок ымыркайга операция жасоо керек болсо же дагы бир кесипкөй жардам зарыл болсо, алар узак убакытка күтүүгө туура келет.
Лагердегилердин көбү өспүрүмдөр. Алардын көбү алты жашка чыга элек. Ал жайларда бир оору чыкса, өспүрүмдөр арасында канчалык тез жайылып кетерин элестетип көрүңүз. Мен барганда сарык оорусунун эпидемиясы жүрүп жаткан. Кургак учуктан жабыркагандар да бар эле. Алар бейтаптарды дарылаганга аракет кылып жатышат. Бирок бардык нерсе колдон келбейт.
Мындан тышкары балдарды окутууга да мүмкүн болбой жатат. Эгер алар узак убакытка кармала турган болсо, анда алардын билим алуу укугу бизди камтама кылат.
“Азаттык”: Сиз алдыда айтып өткөндөй, айрым мамлекеттер Сирия менен Ирактагы жарандарын көзөмөлдөнгөн тартип менен артка алып келүүгө аракет кылып жатышат. Кайсы өлкөлөр атуулдарын, өспүрүмдөрдү артка кайтарууга көбүрөөк кызыкдар болуп жатат?
Надим Хоури: Декабрь айына чейин саналуу өлкөлөр гана өз балдарын алып кеткен. Орусия бир канча аял жана балдарды алып кеткенин көргөнбүз. Индонезия, Судан да жарандарын артка кайтарган. АКШ эки балалуу америкалык аялды алып кеткенин билебиз.
Америка Сириянын түндүк-чыгышынан аскерлерин чыгараарын жарыялагандан кийин атуулдарын алып чыгууга кызыккандар көбөйдү. Январь айынын башында Казакстан 40тан ашык жаранын учак менен алып кетти. Алардын отузга чукулу балдар. Буга чейин анчейин көңүлдөнбөй келген Франция да атуулдарын Сириядан алып кетерин жарыялады. Бирок бул азырынча ишке аша элек. Өлкө ичинде талкууланып жатат. Андыктан жылыш байкалууда.
Биз, “Хьюман Райтс Уотч” уюму, албетте, согуштан жабыркаган балдарды алып кетүү жараянын колдойбуз. Чоңдорду да алып кеткен туура болот. Себеби адамдар мыйзамдуу сот болбостон, кармалбашы керек. Анын үстүнө Сириядагы жергиликтүү бийлик чет өлкөлүк жарандарды жоопко тартууга кызыкдар эместигин билдирип жатат.
Биз мамлекеттер өз атуулдарын алып кетсе дейбиз. Себеби эгер чоңдор кылмыш кылган болсо, алардын иши сотто каралышы керек. Алар кылган кылмыштары үчүн жоопко тартылышы зарыл. Балдарга келсек, аларды коомго кайра аралаштыруу аракетине муктаждык бар.
Себеби алардын көбү согуштан жабыркаган, бейкүнөө жандар. Аларды балким ата-энелери алып кетишкен же алар ошол жакта төрөлүшкөн. Аларга үй-бүлөсүнүн башка мүчөлөрү менен байланышууга жана өз жашоосун түзөп кетүүгө мүмкүнчүлүк берилиши керек.
“Азаттык”: Сирия менен Иракка кеткендерди кайтарып келүү көпчүлүк өлкөлөрдө, анын ичинде Кыргызстанда да кайчы пикирлерди жараткан маселе. Айрымдар аларды алып келүүнү колдосо, кайсы бири бул адамдар өз эрки менен экстремисттик топтун катарына кошулганын айтып, аларга жардам берүүнү кажети жок дешет. Бул маселе боюнча пикириңиз кандай? Өз эрки менен террордук топко кошулгандарга кандай мамиле жасалышы керек?
Надим Хоури: Менимче, бул абдан маанилүү маселе. Элдин тынчсыздануусун түшүнсө болот. Бирок мен ар бир адамга өзүнчө мамиле кылынышы керек деп ойлойм. Эгер кимдир бирөө кылмыш жасаган болсо, мен Кыргызстандын же Борбор Азиядагы өлкөлөрдүн мыйзамдарын билбейм, бирок көп өлкөлөрдө террордук топко кошулуу кылмыш деп саналат. Дүйнөнүн көбүндө ушундай.
Андыктан “Ислам мамлекети” экстремисттик тобуна чындап кошулгандарды же бул топ менен бирге кылмышка баргандарды сот жообуна тартып, абакка кесүүгө болот. Өспүрүмдөр сыяктуу эч бир кылмышка аралашпагандар же күйөөсү үчүн эле Сирияга келип калгандар болсо, аларга коомго кайра кошулууга мүмкүнчүлүк берилгени жакшы. Албетте, ар бир адамдын жоопкерчилигин аныктай алган сот системасы болсо, ар бир кишинин кадамына ар башкача баа берилиш керек. Адамдардын жоон тобун бирдей эле айып менен жоопко тартып кое албайбыз. Анткени ар биринин аракети ар башкача.
Балким араларында үрөй учурган кылмыштарды жасагандары бар чыгаар. Андайлар узак убакытка түрмөгө кесилиши керек. Балким айрымдарды мажбурлап алып келишкендир. Коом аларга ырайымдуулук менен мамиле кылышы зарыл. Себеби алар өз эрки менен кошулган жок. Келгенден кийин чыга албай калышты.
Албетте, мен алардын адвокаты же психологу эмесмин. Ар бир адам эмне ойлоп жатканын биле албайм. Бирок ар бир адамдын ишине өзүнчө баа берүү – бул сот системасынын башкы принциби. Аны ишке ашыруунун негизги жолу – бул ар бир адамдын ишин өзүнчө сотто кароо.
“Азаттык”: Балдар жөнүндө айтып кетпедиңизби, Сирия менен Ирактагы кезинде “Ислам мамлекети” экстремисттик тобу көзөмөлдөгөн аймактарда 2014-жылдан бери далай наристелер жарык дүйнөгө келгени бышык. Араларында томолой жетимдери да бар. Алардын тек-жайын кантип аныктоо керек? Бул чоң маселеби?
Надим Хоури: Бул кыйынчылык, бирок чоң көйгөй эмес. Түшүндүрүп берейин. Көпчүлүк ата-энелер “булар менин балдарым, алар бир нече жыл мурда төрөлгөн” деп айта алышат. Аларды эң жөнөкөй эле ДНК тести менен аныктаса болот.
Эл аралык нормаларга ылайык, ар бир наристе жарандыкка укуктуу. Атуулдугу жок наристелер болбошу керек. Мындай тесттин жардамы менен кайсы бир наристени кайсы бир казак же кыргыз жаранынын уул-кызы деп аныктоого болот.
Эгер ал балдардын ата-энелери өлүп калган болсо, чоң ата, чоң энелеринин ДНКсынын жардамы менен туугандык байланышты табууга мүмкүн. Мындайды көрүп жатабыз. Ал наристелердин жанында баланын тек жайын билген, бирок аларга туугандык байланышы жок чоңдор да болушу мүмкүн.
Айтор, бир да бала ара жолдо калбашы керек деген принцип алдыңкы планда турушу керек. Айрым адамдар аларды убагы келгенде жарыла турган бомбага салыштырышат. Бирок наристелердин күнөөсү жок. Алардын айрымдары өтө эле жаш. Ооба, айрым учурда аларга психологиялык жардам керек. Бирок алар согуштан запкы жегендер экенин унутпашыбыз керек. Ар бир коомдо аларга карата тилектештик болушу кажет.
“Азаттык”: Ирактагы кырдаалды да сурай кетейин. Жакында эле тажикстандык беш аял “Ислам мамлекети” экстремисттик тобуна кошулганы үчүн Иракта өмүр бою абакка кесилди. Сиздердин байкооңуздар боюнча, мындай соттор канчалык мыйзам чегинде өтүп жатат?
Надим Хоури: Биз мындай соттук териштирүүлөрдүн айрымдарына катышканбыз. Андан соң бул маселеге байланыштуу сын-пикирибизди айтканбыз. Биринчиден, сот абдан эле тез бүтөт. Адатта 10 мүнөттүн ичинде чечим чыгат жана өкүм өтө эле катаал болот. Террордук топко кошулду деп айыпталган эркектер менен аялдар өмүр бою түрмөгө кесилип, өлүм жазасына да өкүм кылынышы мүмкүн.
Иштерди карай келгенде көп учурда далилдер чектелүү экенин көрөбүз. Мисалы, бир аял соттолуп жатса, ал кайсы согушкерге турмушка чыкканын, “Ислам мамлекети” тобуна кошулуп-кошулбаганын гана карашат.
Ал аял эч качан террордук топтун катарында согушпаса да, “ИМ” тобунун согушкерине турмушка чыкканы үчүн эле же жесир калгандан кийин жетим-жесирлерге берилүүчү жөлөк пул алганы үчүн эле өмүр бою абакка кесилип кетиши мүмкүн. Биз өкүмдөр өтө катаал деп эсептейбиз.
Кандуу кылмыштарга баргандар же “ИМ” тобунун катарында согушкандар менен согушкерлерге турмушка чыккандардын ортосунда айырма болушу керек. Ар бир адамдын кадамдарына өзүнчө баа берилиши зарыл.
Айрым аялдар чындап эле экстремист жана кооптуу болушу мүмкүн. Кайсы бири андай эмес. Биз “күйөөм балдарымды алып кетем, балдардан ажырагың келбесе, мени менен кел деп коркутканынан бул жакка келдим” деген аялдарды көрдүк. Биз алардын айткандарынын чын-төгүнүн билбейбиз.
Бирок биз аны сот аныктап чыкканы туура болот деп эсептейбиз. Жаза ошого жараша, ар бир кишинин кадамдарына жараша берилиш керек. Бирок мындайды Иракта көрө алган жокпуз.
Иракта кыска убакытка созулган соттордо айыпталуучулардын баары эле катаал жазага кабылып жатат. Алардын көбү тил билбегендиктен сотто эмнелер айтылып жатканын деле түшүнүшпөйт. Аларга адвокаттар сотко саналуу күн калганда гана бөлүнөт.
“Азаттык”: Сирия менен Ирактагы жакындарын же алардын балдарын кайтаруу үчүн жардам сурап жаткандар бар. Алар эмне кыла алышат?
Надим Хоури: Иракта балким абал жеңилирээк. Алар өздөрүнүн Багдаддагы элчиликтерине кайрыла алышат. Ал элчиликтер кимдер кармалып турганын аныктоого жардам бере алышы мүмкүн. Ооба, Иракта согуштук аракеттерге катышты делген чоңдор жоопко тартылып жатат. Бирок алардын балдары тууралуу маалымат алышса болот.
Сирияда болсо жергиликтүү бийликтер мамлекеттер менен гана иш алып баргысы келишет. Мисалы, Кыргызстандагы чоң ата менен чоң эне Сириядагы неберелерин өздөрү кайтарып келе алышпайт. Бийликке кайрылганы туура болот.
