Кыргызстандагы бай адамдардын сап башында турган, президенттик шайлоодо экинчи болуп келген Бабанов буга чейин, 2007-жылы да саясаттан кеткенин жарыялап, бирок кайра кайтып келген эле.
Ал коомчулукту эң ириде тез арада партия курап, шайлоолордо жеңип келгени, команда топтоп, ал тургай каршылаштары менен да тандем түзө алганы, чуулуу окуяларда аты аталса да саясаттагы иши илгерилеп келгени менен таң калтырды. Соңку президенттик шайлоодо бир убактагы партиялашы, ошол кездеги мамлекет башчы Алмазбек Атамбаев менен ажырымы ачыкка чыкты.
Өмүрбек Бабанов былтыр күзүндөгү президенттик шайлоо өткөндөн бери эле чет өлкөдө жүргөн жана партиялаштары, фракциялаштары "ден соолугун чыңдагандан кийин кайтып келет" деп ишендирип жаткан. Ал добуш берүүнүн жыйынтыгы белгилүү болгондон кийин шайлоонун жыйынтыгын тааныган, саясатта күрөштү улантарын айткан, "Алдыга жол" деген шайлоодогу программасын ишке ашырууга да убада берген:
- Кыргызстанда 600 миңден ашуун адам мени колдоду. Бул колдоочуларым мамлекетибизде өзгөрүү, жаңылануу, алдыга жол болсун деп административдик ресурстан, укук коргоо органдарынын кысымынан коркпой өз үнүн угузду. Биз бул шайлоодо жеңдик, биздин жеңишибиз - биз элибиздин аң-сезимин өзгөрттүк. Биздин жеңиштерибиз али алдыда. Кудай буюрса "Алдыга жол" деген программабызды сөзсүз түрдө ишке ашырабыз.
Бирок Бабановго кылмыш иши козголуп, оор айып тагылгандыктан анын кайра Кыргызстанга кайтып келишинен күмөн санагандар арбын эле. Башкы прокуратура аны "үгүт учурунда сүйлөгөн сөзүндө конституциялык түзүлүштү бузууга чакырган жана улут аралык кастыкты козуткан" деп айыптаган.
"Элге башка жол менен жардам берет"
Эми минтип Бабанов так жыл жаңырар алдында саясаттан биротоло кеткенин жарыялап, депутаттык мандатын тапшырды жана муну азыркы кырдаалда жападан-жалгыз туура чечим деп атады. Жогорку Кеңештеги "Республика-Ата-Журт" фракциясынын депутаты Таабалды Тиллаевдин айтымында, Бабановдун чечимин анын саясаттагы үзөңгүлөштөрү, санаалаш-пикирлештери туура кабыл алды:
- Аны эл күчтүү, жаш саясатчы, реформатор катары тааныды эле. Ал киши "саясатчы катары, саясат аркылуу мамлекетимди өзгөрткөнгө салымымды кошоюн дедим эле, тилекке каршы ал ниетиме жетпей калдым" деди. Биз менен сүйлөшкөндө да "президенттик шайлоодон өтпөй калсам саясаттан биротоло кетем" деген. "Саясат эмес, инвестиция тартуу, бизнес аркылуу элиме жардам берем" деген ниети бар. Өзү "13 жыл саясатта жүрдүм" дейт. "Тилекке каршы, оор-жеңили, ысык-суугу, жакшылыгы-жамандыгы да болду" дейт. Ал киши көрөгөчтүгүн көрсөттү. "Эми саясаты жок, башка жол менен элге жардам берем" дейт. Биз дагы анын ошол чечимин туура кабыл алдык.
Бирок анын саясаттан кеткени тууралуу билдирүүсүн анын бизнесин коргоо аракети катары сыпаттагандар да кездешет. Коомдук ишмер Топчубек Тургуналиев анын саясаттагы кадамдарын сынга алды:
- Саясатта жүргөн киши эки кабыргасы менен кеңешүүсү керек. Саясаттын ар кандай жагы, караңгысы, жарыгы да болот. "Жаман жагы келип калса сотко, түрмөгө чыдай аламбы же чыдай албаймбы?" деп суроо коюп, "эмне болсо да чыдайм" деп сөз берсе - анда саясатка келиши керек эле. "Өмүрбек, Өмүрбек" деп өтө көп айтылып, премьер-министр да болду. Кыргызстан ал үчүн көп эле мүмкүнчүлүк берди да. Бирок эң жаман жактарын көрсөттү. Ал кимдер менен гана дос болгон жок? Эгер ал өзүнүн байлыгын мээнети менен тапса, эч качан качмак эмес.
Реформаны талап кылган жаш депутат
47 жаштагы Бабанов тектүү үй-бүлөдөн чыккан. Атасы кыргыз ССРинин депутаты болгон, Таластагы бай колхоздордун бирин көп жыл башкарган. Ал эмгек жолун ишкерликтен баштаган жана негизинен Казакстанда, Кыргызстанда күйүүчү май бизнеси менен алектенген. 2000-2004-жылдары Жалал-Абадда "Кыргызпахта" ишканасын жетектеген. 2005-жылы Талас облусунун Кара-Буура райондук шайлоо аймагынан Жогорку Кеңешке депутат болуп шайланган.
Март ыңкылабынан кийин мурунку президент Аскар Акаевге жана анын жакындарына таандык мүлктү аныктоо боюнча түзүлгөн өкмөттүк комиссияны жана анын жетекчиси, ошол кездеги вице-премьер-министр Данияр Үсөновдун ишин кескин сынга алган да жайы бар.
Коомчулуктун калың катмарына Өмүрбек Бабанов саясатчы катары 2006-2007-жылдары оппозициялык күчтөрдүн нааразылык акцияларында таанылды. Ошол кезде аш десе ашка, иш десе ишке тойбой турган 36 жаштагы Жогорку Кеңештин депутаты болгон. Ал Талас облусунун Кара-Буура райондук шайлоо аймагынан шайланып келген жана жигердүү депутаттардын бири болгон.
Оппозициялык "Реформа үчүн" кыймылынын лидерлеринин бири катары ошол кездеги президент Курманбек Бакиев кетишин талап кылып чыккан. Бийликтин конституциялык реформа жүргүзүү аракетин сынга алган жана президентти "өз ыйгарым укуктарын, үй-бүлөлүк башкарууну бекемдөөгө жол ачып жатат" деп айыптаган.
Алмазбек Атамбаев менен тааныштыгы 2007-жылы башталган. Ошол жылы ал КСДПнын катарына кошулган, парламенттик шайлоодо партиянын тизмесин баштап барган. Шайлоо маалында анын жарандыгына байланыштуу маселе кайра көтөрүлгөн жана бул сотко чейин жеткен.
Бишкектеги райондук сот "анын казак жараны экени ырасталды" деп чечим чыгарып, шайлоодон четтеткен, бирок Жогорку сот өкүмдү жокко чыгарып, шайлоого катышуу укугун калыбына келтирген.
Бабанов депутаттык мандаттан партиялашы Роза Отунбаеванын пайдасына баш тарткан. Аны "тажрыйбасы чоң ишмер, ири саясатчы" деп атаган. Кызыгы, ошол учурда шайлоо бюллетенин жарыялап жибергени үчүн кылмыш иши козголуп, сыртта жүргөн партиянын мүчөсү Эдил Байсаловдун сыртка чыгып кеткенин туура эмес деп да атаган жайы бар. Ал ошол жылы да саясаттан кеткенин жарыялаган.
Өмүрбек Бабанов 2009-жылы январь айында вице-премьер-министр болуп дайындалган жана ошол кездеги президент Курманбек Бакиевдин мындай чечими күтүүсүз болгон. Ал бул сунушту ишкердиктеги жетишкендиктери менен байланыштырган. Бабановдун чечими партиялаштарынын нааразылыгын жаратып, өзү партиянын катарынан чыгарылган.
2009-жылы вице-премьер-министр болуп турганда "ВООСТ" ишканасынын жетекчиси Валерий Хон Бабановду анын нефтебазасын мыйзамсыз ээлеп алган деп айыптап чыккан, Бабанов болсо дооматтардын баарын четке каккан.
Ал вице-премьерлик кызматтан 2009-жылы октябрда өз эрки менен кеткен жана 2010-жылы апрель ыңкылабына чейин дайыны коомчулукка дээрлик билинген эмес.
Адаштардын тиреши
Бабанов 2010-жылы парламенттик шайлоодо "Республика" партиясын жетектеп барды. Программасында Орусияга ачык ыктады. Тизмеде мурунку президент Курманбек Бакиевдин тушунда майлуу-сүттүү, жооптуу кызматта иштегендерди чогултканы менен сынга да кабылды. Бирок жеңген беш партиянын бири болду. Алардын жеңишин акча менен байланыштыргандар чыкты.
Жогорку Кеңештин 5-чакырылышында башкаруучу коалиция куроо түйшүгү менен коштолду жана анда Бабанов "башкы саясий оюнчулардын" бири катары таанылды, өз талаптарын койду.
Бабанов менен ошол кездеги парламенттеги "Ата-Мекен" фракциясынын лидери Өмүрбек Текебаевдин тиреши 2011-жылы жазында башталды. Текебаев ошол маалда вице-премьер-министр болуп турган Бабановду "мыйзамсыз ишкерлик менен алектенип жатат" деп айыптап чыккан. Бабанов болсо мындай дооматтарды "коалицияны ыдыратуу аракети" деп сыпаттаган. Андан сырткары анын аты "Мегаком" компаниясынын айланасындагы чууда да айтылган. Бабановду айыптап чыккан ошол кездеги башкы прокурор Кубатбек Байболов иштен алынган. Андан көп узабай эле Бабанов өзүнүн аты аталган чуулуу иштер териштирилип бүткүчө убактылуу кызматтан кеткен жана бир айдан кийин кайра ордуна кайтып келген.
Ошол учурда да анын жарандыгына байланыштуу маселе кайра көтөрүлгөн. "Атамекенчилер" Бабановду "кыргыз жарандыгын мыйзамсыз алган" деп да айтып чыгышкан.
Бирок Бабанов 2011-жылдын этегинде премьер-министр болуп дайындалды. Көп узабай парламенттеги оппозициялык азчылыктын лидери Камчыбек Ташиев менен Бабанов тиреши ачыкка чыкты. Ташиев Бабановду өлкөгө радиациялуу көмүр ташылып келгени боюнча айыптап чыккан.
Оппозиция ошол жылы март-апрель айларында Ош, Баткен жана Жалал-Абад облустарында митинг өткөргөн. Анда катышкандар өкмөттүн кетишин, Кыргызстан президенттик-парламенттик башкарууга өтүшүн, 2010-жылдын апрель-июнь окуялары боюнча күнөөлүүлөрдү таап, жазалоону талап кылышкан.
Ошол жылы август айында парламенттеги "Ата Мекен" фракциясы премьер-министр Өмүрбек Бабанов түрк компаниясынан баасы 500 миңден 1 миллион 300 миң долларга чейин турган аргымакты пара катары алганын айтып чыккан. Бабанов жана анын фракциясы "Республика" болсо апрель окуяларындагы талап-тоноочулукту кайра козгогон жана талоончулук боюнча "атамекенчилерди" айыптаган. Саясий тиреш Бабановдун кызматтан кетиши менен аяктаган.
2011-жылы шайлоодон кийин анын партиясы ичинен ыдырады. Өзү болсо саясий тандемдер менен да аты чыкты.
"Тараза ташында байлык турат"
2015-жылы парламенттик шайлоонун алдында анын саясий оппоненти катары каралган Камчыбек Ташиевдин "Ата-Журт" партиясы менен биригип, "Республика-Ата-Журт" деген партия түптөдү. Шайлоодо марага экинчи болуп келди, бирок бул тандем шайлоодон кийн тез эле ыдырады. Партиянын талапкерлерге ант бердирген жоругу талкуу жаратты.
Президенттин Бабановду мактаганы талкууда
Бабанов эл арасында президенттик шайлоого катышаары жана анда жеңип чыгышы да мүмкүн экени айтылып жүргөн саясатчы эле. Ал тургай ошол кездеги президент Алмазбек Атамбаевдин дагы көзү түз экени белгилүү болчу. Бирок шайлоого жакын Атамбаев Бабановду ачык да, тымызын да сындай баштады. Муну ал өзү баштаган жолду улантуудан баш тартканы менен да түшүндүрдү.
Бирок Бабанов соңку кайрылуусунда Алмазбек Атамбаевди "өлкөдөгү туруктуулук менен тынчтыкты чыңдоодо чоң салым кошту" деп кыстара кетти.
Азыр анын саясаттан кеткени тууралуу билдирүүсү түрдүүчө талданып жатат. Жогорку Кеңештеги "Өнүгүү-Прогресс" фракциясынын депутаты Исхак Масалиев Бабановго "жетиле элек саясатчы" деп баа берди жана саясатка бизнес долбоор катары мамиле кылды деген пикирин айтты:
- Өмүрбек Бабанов акыркы он жылдагы аттуу-баштуу саясатчылардан болду десе жаңылбайм. Бирок аны бышып жетилген саясатчы деп айта албайм. Меним билишимче, бул киши ушуну менен экинчи жолу "саясаттан кеттим" деп жатат. 2007-жылы болсок керек, анда да "мен саясаттан кеттим, чарба иштери менен алек болом" деген маалымат берген болчу. Саясатчы катары мен мындай деп айтат элем: бизнесте ийгилик жаратып, саясатты да бизнестей карап, ийгиликке жеткендер болгон. Аны жок деп айта албайбыз. Мисалы, шайлоого бир-эки ай калганда партия түзө коюп, ийгиликке жетүү ушул ишмердиктин белгиси деп койсок болот. Бирок бир-эки айда партия таанымал болуп, элдин сүйүктүү партиясына айланышы мүмкүн эмес. Бул бизнес-долбоор болуп жатат. Аброю бар кыз-жигиттерди тандап, жер-жерлерге дайындап, каражатты аябай ийгиликке жетишүүнү партиялык түзүлүш эмес, бизнес-долбоор ийгиликтүү болгон деп түшүнүшүбүз керек.
Исхак Масалиев Бабанов кийинчерээк кайра саясатка кайтып келсе таң калбаш керек экенин кошумчалады:
Эгер адам саясатчы болом, сындоочу болом десе, анда бизнесте, соодада ийгиликке жете албайт. Бийлик мүмкүнчүлүк бербейт.
- Бул жигитибизди "саясаттан кетти" деп айтпаш керек, убагы келгенде кайра кайтып келиши мүмкүн. Анын билдирүүсүнө таң калбаш керек. Акыркы кадамында таразанын бир жагында өзүнүн тынчтыгы, бизнес кызыкчылыктары турду, экинчи жагында саясий ишмердиги турду. Ушул нерселердин баары убакыт өткөн сайын бири-бирине дал келбей калат. Эгер адам саясатчы болом, сындоочу болом десе, анда бизнесте, соодада ийгиликке жете албайт. Бийлик мүмкүнчүлүк бербейт. Экинчиден, бизнеске байланыштуу ал өзү да көз каранды болот. Анткени мамлекеттин колунда укук коргоо органдары, тергөө органдары бар. Алар текшергенде чоң ишканалардан сөзсүз кандайдыр бир кемчиликтерди табышы мүмкүн. Ошондуктан адам саясатка келсе, бизнестен алысташы керек деген ойдомун. Ал эми ийгиликтүү бизнесмен көпкө ийгиликтүү саясатчы боло албайт. Эртеби-кечпи карама-каршылык болот. Адамдын өз байлыгы менен элдин талабы, саясаттын талабы туура келбеген учурлар сөзсүз болот.
Бабановдун саясаттан кетүү жөнүндөгү убадасынын бул жолу канчалык аткарыларын сынай турган шайлоо өңдүү ири саясий иш-чаралар жакын арада болоору белгисиз. Азыркы шайланган президент Сооронбай Жээнбеков шайлоо алдында Алмазбек Атамбаевдин саясатын улантарын билдирген. Ал эми талапкерлер шайлоочуларга платформасын жар салган КТРдеги дебаттарда учурдагы мамлекет башчысы коррупция менен күрөштү адегенде Бабановдон баштаарын, ага карата коррупцияга байланышкан 25 суроосу топтолуп калганын айтканы бар.
Жогоруда айтылгандардан улам жана Бабановдун буга чейинки саясий кадамдарын эске алганда, анын Атамбаевден кийин келген бийлик менен кандай алака-катышта болорун айтыш кыйын.
