Кыргыз өкмөтү сүйлөшүүлөрдө айрым талаштуу аймактар боюнча эки тараптын сунуштары дал келип, орток пикир табылганын гана учкай маалымдаган. Азырынча талкууланып бүткөн аймактар тууралуу ачык маалымат берилбеси, жаңы жылдын алдында гана кеңири кабарланары айтылууда.
Күрөө тамырга айланган тилкелер
Жалпысынан Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосунда чечиле элек элүүдөн ашуун талаштуу аймак бар. Булардын ичинен эки тарап тең өзүнүн менчиги көргөн тилкелердин башында Орто-Токой суу сактагычы жайгашкан аймак турат.
Суу сактагыч Кыргызстандын аймагында жайгашса да, ага ээлик кылуу тизгинин эки тарап тең бири-бирине ыраа көрбөй келет. Алсак, быйылкы Үңкүр-Тоо чыры, телемунарада иштеген кыргызстандык байланышчылардын 22 күн бою Өзбекстанда кармалып жатышынын негизги себеби – дал ошол Орто-Токой суу сактагычына Өзбекстан милиция кызматкерлерин кое албайт деген кыргыз өкмөтүнүн чечими болгон.
Чек ара кызматынын мурдагы жетекчиси Курманакун Матенов Өзбекстан тарап чек ара маселесин чечүүдө Орто-Токойду негизги күрөө тамыр катары кармап келе жатат деп белгилейт:
- Көп маселелер боюнча өзбек тарап биздин талылуу жерлерди кармап алып, басым кылып келишет. Мисалы, Орто-Токой суу сактагычы. Биз бул жер үчүн эч качан артка кете албайбыз. Анткени, суу сактагыч биздин аймакта, чек ара тилкесинен 12 чакырым ичкериде жайгашкан. Болбой эле аны талаштуу деп, чечпей келе жатышат. Өткөн жылы өкмөт ал жерден өзбекстандык милицияны чыгаруу тууралуу токтом чыгарган, бирок ал токтом менен булар эсептешип да койгон жок. Ошондой күрөө тамыр жерлерди кармап алып, өздөрүнө көп деле маанилүү болбогон аймактарын да Кыргызстандын жакшы жерлерине алмаштырууну көздөп келишти.
Өзбек милициясы Үңкүр-Тоодон чыгып кетти
Өзбек милициясы Үңкүр-Тоодон чыгып кетти
Мамлекеттик чек ара кызматы маалымдагандай, 18-сентябрь күнү Өзбекстан Үңкүр-Тоодогу милиция кызматкерлерин толугу менен чыгарып кетти.
Эки ортодогу талаштуу жер тилкелердин ичинен 24 участок Жалал-Абад облусунун аймагында. Анын ичинен басымдуу бөлүгү Аксы, Ала-Бука райондорунда жайгашкан. Аксы районундагы чек ара чыр-чатактары боюнча эксперт, конфликтолог Абдираим Акматбековдун айтуусунда, ушундай эле Өзбекстан үчүн күрөө тамыр болуп келе жаткан аймак – Үңкүр-Тоо.
Быйылкы жылы Кыргызстандын телемунарасы жайгашкан тоону өзбек тарап бир нече жолу талашып, акыркы жолкусунда куралдуу десанттарын түшүрүүгө чейин барганы белгилүү.
Абдираим Акматбеков өзбек милициясынын Үңкүр-Тоону бошотуп кетүүсүн алар бошотуп берди деп таанууга эрте деген пикирде:
- Десанттары чыгып кетишти, бирок карапайым эл дале ишенбей турат. Анткени, Үңкүр-Тоону өзбектер гректердин белгилүү уламышындагы Ахиллестин согончогундай кылып, талылуу жерге айландырып алышты. Бир нерсе керек болсо, буттан басып тура берет.
Ижарадан ары биротоло...
Серепчилердин баамдаганы боюнча, сүйлөшүүлөр Фергана облусунда жүргөн соң облустун Баткен жана Ош облустары менен чек арасындагы талаштуу аймактар тууралуу болуусу ыктымал.
Анткени, Кадамжай, Баткен, Кара-Суу жана Араван райондорунда коңшулаш Өзбекстан менен талаштуу Барак, Сох анклавдары баштаган Гава, Гавасай колоттору бар. Мындан тышкары, Араван районунда Төө-Моюн айылында талаштуу участоктор бар. Ошондой эле райондун 6885 гектар жери 1995-жылы коңшулардын Мархамат районуна узак мөөнөттүү ижарага берилген, Кара-Суу районунун 110 гектар жери чек арадагы Шархансай каналын түздөө учурунда коңшулардын Коргон-Төбө районуна өтүп кеткен. Бул жерлер боюнча эки тарап эмгиче бир пикирге келе элек. Өзгөн районундагы Кемпир-Абад суу сактагычы да Өзбекстанда Анжиян суу сактагычы деп аталып, эки ортодо талашта.
Өзбекстандын Чоңгара жана Сох анклавдары Кыргызстандан 1955-жылы, кийинчерээк Шахимардан анклавы пайда болгон. Сох анклавынын жалпы аянты 325 км2, анклавдагы 19 кыштакта жашаган 60 миңге чукул элдин 99% этникалык тажиктер, 0,72% кыргыздар түзөт.
1991-жылы эгемендик алган соң, Өзбекстан анклавдарына Кыргызстандын жолдору аркылуу эркин кирип-чыгууну камсыздоого жетишти. Бул аралыкта Кыргызстандын Баткен облусунда Сох анклавын айланып өткөн Пүлгөн-Бүргөндү-Баткен жолу курулду.
Үмүттүн шооласы...
Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы чек ара маселеси чечилбей татаалдашып келе жатканына он жылдан ашып калды. Курманакун Матеновдун маалыматы боюнча, өзбек тарап мурдараак келишип, кол коюлган айрым протоколдорун кийинчерээк чакыртып алып, жокко чыгарган учурлар арбын болгон. Ушинтип чек ара маселеси чечилбей келе жатканынан улам, эки өлкөнүн ортосунда түрдүү чыр-чатактар чыгып келген.
Өзбекстандын мурунку президенти Ислам Каримов көз жумгандан кийин өзбек тарап мамилесин бир аз жумшартып, мурунку кол коюлган протокол-келишимдерди талаштуу жерлер маселесин кайра карап чыгууга макулдугун берген. Август айынан бери жалаң чек ара маселеси боюнча беш жолу сүйлөшүү болду.
Баткендеги чек ара маселелерин, андан чыккан чыр-чатактарды иликтеп иштеген конфликтолог Хаитали Айкынов жыйырма жылдан бери бир пикирге келе албай, аягына чыкпай келе жаткан чек ара маселеси эми чечилет деген үмүттө:
- Чек ара маселелери чечилбегени карапайым элдин гана түйшүгүн арттырып келе жатат. Ошондуктан, бул жолу жаңыдан жандануу менен башталган сүйлөшүүлөрдөн үмүтүбүз чоң. Мамлекеттер аралык комиссиялар саясий чечимдерге барат деген үмүт бар.
Кыргыз-өзбек чек ара маселесин талкуулаган сүйлөшүүлөр жыл аягына чейин дагы эки ирет болоору күтүлүүдө. Өкмөттөн маалымдашкандай, эмки жолугушуу Кыргызстанда болот.
