Дүйнөнүн алдыңкы АКШ, Европа, Жапония, Кытай, Түркия жана башка өлкөлөрүндөгү окуу жайларга өтүүнүн жол-жобосу кандай? Бул үчүн даярдыкты эмнеден баштоо керек?
Билим берүү министрлигинин соңку маалыматына ылайык, учурда Кыргызстандын 13 миңге жакын жараны чет мамлекеттерде билим алууда.
Министрликтин эл аралык байланыш бөлүмүнүн башчысы Сонун Адрешованын айтымында, анын ичинде ондон ашыгы Орусияда.
- Бул мектеп окуучуларынан баштап, орто жана жогорку окуу жайлардын студенттери жана биздин ал жактагы журтташтардын балдары. КМШ өлкөлөрүн алсак, Казакстанда, Беларуста, Тажикстанда окуп жаткан балдарыбыз бар. Түркияда контракттык жана бюджеттик негизде бир жарым миңдей жараныбыз окуп жатат. Европанын Германия, Австрия, Англия өлкөлөрүндө билим алгандар көп. АКШда, Кытайда окуп жатышат. Ошонун баарын алганда контракттык, гранттык негизде, бул жактагы DAAD, Tempus Tacis, Erasmus Mundus, IREX, Fulbright, ACCELS жана башка программалар аркылуу кетип, окуп жаткандардын баарын алганда, 13 миңден ашык жарандарыбыз чет мамлекеттерде билим алууда.
Соңку эки жылдын ичинде Бишкекте чет өлкөдөгү жогорку окуу жайларына гранттык негизде өтүүгө даярдаган бир нече жеке уюмдар пайда болду. Алардын бири - Бишкектеги Career Ambassador фонду.
Ачылганына бир жарым жыл убакыт боло элек бул фонддун жетекчиси Айнура Чолпонкулова гранттык негизде окууга өтүү үчүн даярдануу жараяны эң аз дегенде жарым жылга созуларын айтты:
- Биз жаштарды мүмкүн болушунча эртерээк баштоого чакырабыз. Анткени биздин өлкө мурдагы билим берүү системасы менен иштеп жатат. Албетте бардык окуу жайлар эмес. Чет өлкөлүк ЖОЖдорго толугу менен гранттык негизде окууга тапшыруу талаптары биздеги окуу жайлардын талаптарынан айырмаланат. Ошондуктан бизге кайрылгандарды кайрадан окутууга туура келет. Алар алгач биздин автордук тренингдерден өтүшөт. Анткени жаштар кыска убакытта окууга тапшыруунун жол-жобосун билишпейт. Биз аларга коммуникация, презентация жана сынчыл ой жүгүртүү боюнча көнүгүүлөрдү үйрөтөбүз.
Айнура Чолпонкулова аларга кайрылгандардын көбү өздөрү бир нече жолу аракет кылып, бирок окууга өз алдынча өтө албай, алдына койгон максатына жетем деп, күндөп-түндөп аракеттенгендер экенин белгилейт.
- Биз текшерип жаткан учурда көпчүлүк адамдар эссесинде же мотивациялык катында өзүнүн артыкчылыктарын көрсөтө албаганын көп байкайбыз. Көпчүлүк окууга тапшырып жаткандар өз аргументтерин так жана конкреттүү баяндап берүүгө сынчыл ой жүгүртүү жетишпей калганын практика көрсөтүүдө. Биз тренингдерде дал ушул нерсеге жана академиялык кат жазууга үйрөтөбүз.
Көп учурда адамдар англис тилин абдан жакшы билишет, бирок баш-аягы жок эсселерди жазышы мүмкүн. Тактап айтканда, жалпы фразаларды, мурдатан колдонулуп, жедеп эскирген жана "штампка" айланган нерселерди жазышат. Анан өтпөй калса, "мен тилди жакшы билем, эссени деле жакшы жазгам, эмне болуп кетти?" деп түшүнбөй калышат.
"FLEX: Келечектеги лидерлерди алмашуу" программасы орто мектептин окуучуларына багытталган. АКШ өкмөтү каржылаган программанын алкагында Американын мектептеринде бир жыл окуп, америкалык үй-бүлөлөрдө жашоого мүмкүнчүлүк берет.
Программага орто мектептеринин 9, 10, 11-класстарынын окуучулары катыша алат. Тандоо катышуучунун лидерлик потенциалын жана алмашуу программага ийгиликтүү катыша аларын аныктоону мүмкүн кылган бир нече параметрлердин негизинде жүргүзүлөт.
Программадан өтүү үчүн жалгыз гана англис тилин билүү жетишсиз, ал үчүн балдардын ата-энелеринин моралдык жактан колдоосу жана балдардын ички сапаттары да каралат дейт FLEX программасынын Кыргызстандагы координатору Алия Суранова:
- Албетте көп ата-эне балдарын жалгыз алыска жиберүүдөн коркот, алар үчүн биз атайын түшүндүрүү иштерин жүргүзөбүз. Ал эми айрым ата-энелер башынан эле абдан колдоп, баласынын даярдыгына кичинесинен тарта аябай көңүл бурушат. Мисалы, Сузактан бир ата-эне кызын алыскы айылдардын биринен күнүгө өздөрү алып келип, аябай колдоо көрсөтүп жатышты. Орто жашаган үй-бүлө экен, кызына болгону англис-орус сөздүгүн сатып беришиптир. Ошону менен кыз өзү даярданып, үйүнөн күнү-түнү англис тилин окуп, жакшы өздөштүрүп калыптыр.
Биздин программанын аты эле айтып тургандай келечектеги лидерлерди алмашуу деп аталгандыктан бир нерсеге умтулган, АКШга барса да ошол жактан өзүн таштап жибербеген, ички сапаттары да күчтүү балдарды издейбиз. Биз жыл сайын 65ке жакын бала жөнөтөбүз. Ошонун баары англис тилин суудай билет дегенден алыспыз. Эң негизгиси ошол чоң дүйнөгө даяр болушу керек.
Мындай даярдоо курстарынан башка, өздөрү өз алдынча даярданып, тил үйрөнүп, изденип чет өлкөлөргө окуу жайларга өтүп, ал жакта окуп жаткан кыргызстандыктар да аз эмес. Алардын бири - Баатыр Алымкулов. Баатыр эки ай мурда Германиядагы Эрфурт шаарында Эрфурт университетинин алдындагы Коомдук саясат университетинен илимдин чебери даражасын алды. Ал бизге өз тажрыйбасы менен бөлүшүп, Германиядагы окуу системасы жана ал жакка кантип өтүү керектиги тууралуу айтып берди.
Баатыр Алымкулов Германиянын Эрфурт шаарындагы Эрфурт университетин эки ай мурун аяктады. Ал чет жерде окуу тажрыйбасы менен бөлүштү.
Айзада Марат кызы учурда Бостон шаарындагы атактуу Гарвард университетинде юриспруденция боюнча магистратурада билим алууда. Айзада өткөн жылы Гарвард, Оксфорд сыяктуу дүйнөгө таанымал университеттерге карапайым кыргызстандыктар кайдан окусун деген стереотипти бузуп, өз күчү менен окууга өтүп, ал тургай окуу үчүн чыгымды дагы кантип жабуунун жолун тапкан. Ал дагы башкаларга жардам берүүгө ар дайым даяр экенин белгиледи.
- Мага Кыргызстандан көп балдар жазышат. Алар "биз сиз менен сыймыктанабыз, мен да окугум келет" дешет. Мен аларга жооп берип, кандай жардам керектигин сурайм. Бирок көбү ошондон ары токтоп калышат. Балким мен тууралуу окуганда бир аз шыктануу пайда болот го, анан ал тез эле жоголуп кетет окшойт. Менден кийин тапшырам деген каалоочулар көп болсо керек деп ойлогом. Бирок мен билгенден үчөө-төртөө гана тапшырды. Мен алардын эсселерин карап, болушунча кеңештеримди айтып, документ топтоо жагынан да жардам бердим.
Кызыгы, мага Казакстандан көбүрөөк жазышты. Байкаганыма караганда, казакстандык студенттердин даярдыгы күчтүүрөөк экен. Гарвардда көп кыргыздар окуса жакшы болбойт беле. Анткени башка мамлекеттерден канча студенттер окушат, бизден болсо мен жалгыз окуп жатканыма кейийм.
Негизи, албетте англис тилин жогорку деңгээлде билүү керек. Анан маселен, Гарвардга тапшырарда адистикти аныктап алган соң университеттин сайтында ар бир багыт боюнча кандай талаптар керек экени ачык-айкын жазылган. Ошол талаптар жазылган жадыбалды жатка билүү керек. Кайсы документтерди тапшырам, кайсы тесттерди берем деп аныктап, баарын жазып алып эле акыркы пунктка чейин акырындап, талыкпай ишке ашыруу зарыл.
Жолдошбек Осмон учурда АКШдагы Пенсильвания университетинин магистранты. Ал Кыргызстанда алыскы айылдардын биринде мектепте окуп жүргөндө англис тилин кантип үйрөнгөнүн, Пенсильвания университетине кантип тапшырып, окууга өткөнү тууралуу айтып берди.
Бишкектеги Career Ambassador уюмунун жетекчисчи Айнура Чолпонкулова чет өлкөдө окууну көздөгөн студенттерге университеттерге эмес, алар кайсы кесип боюнча окуганы баратканына көңүл бурууга чакырат.
Анын айтымында, рейтинги жогору болгон эле университеттин факультеттери жакшы болот деп айтуу туура эмес. Ошондуктан окуу жай тандап жатканда алгач университетти эмес, анын алдындагы мектепти (факультетти) тандоо керек. Анткени көпчүлүк окуу жайлар алдындагы мектептер жакшы болгон үчүн сапаттуу билим берет жана анын артында атактуулукка жетишет.
- Баарынан мурда чет элдик окуу жайга өтүү үчүн даярдык көп убакытка созуларын түшүнүшүбүз керек. Ошондуктан эки же үч жыл мурун ойлонуп баштоо керек. Канчалык эрте ойлонсоңуз, ошончолук эртерээк пландай баштайсыз. Эгер бул мектептин жогорку класстарына тиешелүү болсо, алар өзүн ар тараптуу өнүктүрүүгө аракет кылуу керек. Тактап айтканда, бул жөндөмдөрдү курстарга, тренингдерге жана өзүн өнүктүрүүчү программаларга катышуу менен өнүктүрүү керек. Ансыз чет өлкөдө университетке өтүү кыйын болот.
Көпчүлүк учурда биздин жаштар АКШ, Британия же Германиядагы окуу жайларда окууну каалашат. Бирок Австралияда абдан көп стипендиялык программалар бар. Ошол эле Канада, Жаңы Зеландия, Сингапур, Кытайдагы мыкты мектеп, университеттерде стипендиялык программалар бар. Ошондуктан мен абитуриенттер ушул өлкөлөрдү карап көрсө деп кеңеш берет элем.
Кыргызстандагы FLEX программасынын координатору Алия Суранованын айтымында, мектеп жашында чет өлкөдөн билим алып, дүйнө таанымы өзгөрүп келген балдар-кыздардын көбү кайра эле жогорку билимин да чет жактардан улантууну көздөшөт.
- Анткени алар бир жолу чоң нерсеге жетишкенден кийин аларда "мен жасай алам, менин колуман келет" деген күчтүү ички сезим пайда болот. Айылдагы орто мектепте окуган, жөнөкөй үй-бүлөнүн баласы өз күчү менен кичинекей кезинде эле чоң ийгиликке жетишип, чоң сынактан өтүп, АКШга барып, бир жыл окуп келүү деле оңой иш эмес. Өзгөчө ушундай жаш курагында дүйнө көрүп, чет элдиктер менен аралашып, тил үйрөнүп алгандан кийин ал балдарда жаңы нерселерге умтулуу пайда болот. Бир жерде отургулары келбей кысыла башташат. Европанын же Азиянын башка өлкөлөрүнө барып билим алуусун улантууну каалашат.
Бала каякта жашабасын, кандай мектепте билим албасын алдыга карай умтулуу, ички мотивация күчтүү болушу керек.
Эгер каалоо болсо баары мүмкүн, себеби азыр чек аралардын баары ачык, маалымат көп, абдан көп программалар бар. "Акыл айга жеткирет" деп коет эмеспи. Ата-энесинен колдоосунан да көп нерсе көз каранды, эч качан баланын шыгын сындырбай, бир жылы өтпөй калса, экинчи жолу алып баруу керек.
Биздин программанын биринчи туру жыл сайын биринчи сентябрда башталат. Биз гезиттерге жарыя беребиз. Районо, Гороно, мектеп жетекчиликтери менен тыгыз иштешебиз. Ар бир бала окуйм, жетишем десе жолдор табылат. Биздин программа аркылуу өтүү абдан реалдуу. Өткөндөрдүн арасында үй-бүлөлүк деңгээлдери, жашоо шарттары ар кандай, толук эмес үй-бүлөлөрдөн чыккан балдар бар. Баарынын мүмкүнчүлүктөрү бирдей.
Гарвард университетинин магистранты Айзада Марат кызы да эгер адамда максат, ага жетүүгө тынымсыз аракет, умтулуу болсо дүйнөнүн чар тарабына жол ачык деп ишенет.
- Гарвард эле эмес MIT, Оксфорд жана башка окуу жайлардын сайттарына кирип эле болгон маалыматты алып даярдана баштоо керек. Силерден башка кыргызстандыктардын колунан келгенден кийин силердин да колуңардан келет. Аракет кылып, өз кыялыңа умтулуу гана керек.
Айтылгандай эле ар бир өлкөнүн өзүнүн билим берүү программалары бар. Алардын өтө кеңири жайылгандары Германиянын өкмөтүнүн DAAD, АКШнын Мамлекеттик департаменти каржылаган ACCELS, IREX жана FLEX жана жапон мамлекетинин JICA (Japan International Cooperetion Agency) программасы. Ошондой эле көптөгөн жеке фонддор, чоң корпорациялар, эл аралык уюмдар өнүгүп келаткан өлкөлөргө ар кандай стипендияларды берет. Бишкектеги Сорос фондунун АКШнын жогорку окуу жайларына, Ага хан корунун Канада, Батыш Европанын мыкты университеттеринде окуу акысын толук каржылаган программалары бар.
