Кыргызстан эгемендигинин алгачкы он жылында бир бөлүгүн адегенде күнүмдүк турмуш-тиричиликти каржылоо, бир бөлүгүн айрым инфраструктуралык долбоорлорду ишке ашыруу, балким бир бөлүгүн бийлик башындагылардын жөн эле тажрыйбасыздыгынан улам топтоп алган тышкы карызды азайтуунун аргасын көрүп келе жатканы менен ал тынымсыз өсүү үстүндө бара жатат. Каржы министрлиги тараткан соңку маалыматка караганда, пессимисттик божомол боюнча ушул жылдын соңуна карата тышкы мамлекеттик карыз Улуттук дүң өндүрштүн 68%на, оптимисттик божомол боюнча 63%на барабар болот. Бул көрсөткүчтүн азайышы же көбөйүшү эл аралык донорлор Кыргызстанга бөлүүгө убада кылган каражаттын насыя же кайтарымсыз жардам – грант түрүндө келишине көз каранды. Ушу тапта болсо тышкы карыз Улуттук дүң өндүрүштүн 56%ын түзүп турат. Ал эми Улуттук дүң өндүрүштүн көлөмү азырынча эң жогорку деп эсептелген 2008 –жылы 5 миллиард доллардан ашкан.
Аргасыздык жана тобокелчилик
Франциядагы Гренобль университетинин бүтүрүүчүсү, Перспективалык изилдөөлөр боюнча Бишкектеги борбордун директору Чыңгыз Шамшиевдин пикиринде, экономикадагы азыркы оор шарттарды, бюджетке түшүүчү төлөмдөр азайары күтүлүп, ошол эле учурда чыгаша өскөндүгүн эске алганда, тыштан карыз алуудан башка арга жоктой. Бирок өлкөдө ал рационалдуу пайдаланылбашына өбөлгө берген жагдайлар али сакталууда:
-Өлкөдө кырдаал жөнөкөй эместигин, саясий талаа өзгөргөндүгүн, институционалдык трансформация орун алганын эске алганда бул таң калыштуу эмес. Бирок өлкө акчаны ушундай шартта алып жатканын эске алганда, бул акчанын белгилүү бир, балким басымдуу бөлүгү рационалдуу эмес пайдаланылуу тобокелчилиги жогору. Бирок экинчи жагынан мындан башка арга жок экендигин да унутпоо керек.
Акыркы ирет мамлекет кепилдиги менен ири өлчөмдөгү карыз Орусиядан алынган. Мурдагы президент Курманбек Бакиевдин бийлиги 300 миллион доллар өлчөмүндөгү ал акча өнүгүү долбоорлору үчүн гана жумшаларын убада кылган. 300 миллион доллардын 100 миллиону Камбар Ата -2 ГЭСинин курулушу үчүн ажыратылган болчу. Калганы Кыргызстандын Өнүгүү корунун карамагына берилген эле. Эми каржы министринин орун басары Самат Кылжыевдин өткөн аптадагы жарыясына караганда, ошол орусиялык насыянын калган 186 миллион доллары бюджеттин таңкыстыгын жабуу үчүн жумшалат. Башкача айтканда өнүгүү үчүн эмес, учурдагы муктаждык үчүн сарпталат
Алгачкы президент Аскар Акаевдин бийлигинен мураска калган 2,2 миллиард доллар өлчөмүндөгү тышкы карыз ошол орусиялык 300 миллион доллардын эсебинен көбөйгөн эле. Ушул жылдын экинчи чейрегинин жыйынтыгы боюнча тышкы карыздын жалпы өлчөмү, каржы министрлигинин интернет сайтындагы маалыматка караганда, 2 миллиард 700 миллион доллардан ашуун. Эгер анын ишке жарамдуу делген 2 миллион адамдын жанбашына бөлсөк 1350 доллардан, ал эми кары –жашына карабай 5 миллион адамдын жан башына бөлсөк 540 доллардан тиет дегенди билдирет.
Жаңы насыялар
Ушул айда Эл аралык валюта корунун Аткаруу кеңеши Кыргызстанга 33,7 миллион доллар насыя ажыратуу чечимин жактырды. Кордун жарыясына караганда, насыя үстөк пайысыз берилет. Бул аптада болсо Азия өнүгүү банкы менен андан 100 миллион доллардык чукул жардам алууну караган келишимге кол коюлду. Аталган банктын жарыясына караганда, бул акчаны 51,5 миллиону кайтарымсыз грант, 48,5 миллиону насыя түрүндө берилет. Каражаттын 40 миллион доллары бюджетти колдоо, 28 миллиону Түштүктөгү турак –жай курулушуна, 27 миллиону инфраструктуралык долбоорлорго жумшалат. Өкмөт эми Дүйнөлүк банктан да насыя жана грант күтүүдө.
Опуртал чек бар, бирок ….
Казакстандык экономист Канат Берентаевдин айтымында, эл аралык практикада тышкы карыз деңгээлинин Улуттук дүң өндүрүшкө эсептегенде 60%га чыгып кетүүсү өтө коркунучтуу чек деп эсептелет:
-Эгер эл аралык практика боюнча карасак, 60% эле коркунучтуу чек деп эсептелет, өлкө дефолт болуп калышы, өзүн дефолт деп жарыялоосу мүмкүн. Бул улуттук коопсуздук үчүн коркунуч туудурат. Өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн бир канчасында кездешкендей, улам кийинки карыздар өнүгүү үчүн эмес, мурдагы карыздарды, алардын негизги суммасын жана үстөк пайыздарын төлөө үчүн алынган. Кыргызстан мына ушундай кырдаалга да кабылышы мүмкүн.
Тышкы карыздын коопсуз деңгээли боюнча белгилүү бир критерийлер бардыгын Перспективалык изилдөөлөр боюнча Бишкектеги борбордун директору Чыңгыз Шамшиев да белгилейт. Бирок анын пикиринде, муну универсалдуу жобо эмес, ар бир өлкөнүн өзгөчөлүгүнө жараша кароо керек. Мындагы негизги маселе алынган акчанын кандай пайдаланышында:
-Ар бир өлкөнү жекече кароо керек. Мен 60%ды Кыргызстан үчүн опурталдуу чек деп эсептебейм. Мында өлкө туш болгон конкреттүү кырдаалды эске алуу керек. Эгер өндүрүштүн, сооданын деңгээли төмөндөп жатса, мамлекеттик бюджеттин чыгаша бөлүгүн мурдагы көлөмдө кармоо керек болсо бюджеттин таңкыстыгы менен катар ички жана биринчи кезекте тышкы карыз да өсөт. Кыргызстандын азыркы экономикалык шартында муну жасоо зарыл жана андан качуу да мүмкүн эмес. Бирок кайра эле ошол акчалар кандайча жумшалат деген суроону коюу керек. Ал каражат бизнестин өнүгүшүнө, кредиттөөнүн өлчөмү көбөйүшүнө, инфраструктуралык долбоорлорго жумшалуусу абзел. Азыр мына түштүктөгү облустарды калыбына келтирүү жүрүп жатат. Маселен ушул жерде акчаны жергиликтүү өндүрүүчүлөргө артыкчылык бергидей планда жумшалуусун камсыздоо зарыл. Мен тышкы карыздын Улуттук дүң өндүрүшкө карата көрсөткүчүнүн өсүшүнөн олуттуу коркунучту көрбөйм. Мейли 80% болсун, эгер ошол карыздын негизин түзгөн акчалар экономикалык өнүгүү үчүн жумшалса. Эгер ал акча кайрадан эле уурдалса, белгилүү бир чиновниктердин четтеги банк эсептерине түшүп калса, албетте биздин өлкө үчүн чоң проблема болот.
Жон Эндрю (John Andrew) - Британиядагы “Economist Intelligence Unit” иликтөө уюмунун Кыргызстан боюнча талдоочусу. Ал “Азаттык” радиосунун кабарчысы менен маегинде белгилегендей, Улуттук дүң өндүрүшкө эсептегенде Кыргызстандын тышкы карызынын көрсөткүчү жогору экендиги талашсыз. Бирок бир артыкчылыгы ал карыздын эл аралык каржы базарынан жана коммерциялык структуралардан эмес, көп тараптуу агенттиктерден алынгандыгында:
-Эл аралык деңгээлде салыштырганда жогору экендиги чын. Бир жакшы жери тышкы карыздын басымдуу бөлүгү, балким 60%дайы көп тараптуу агенттиктерден жеңилдетилген шарт менен алынгандыгында. Үстөк пайызы, кайра кайтаруу шарттары тышкы карызы көп, бирок ал баалуу кагаз чыгаруу формасы аркылуу же эл аралык капитал базарынан, чет элдик банктардан алынган өлкөлөрдүкү менен салыштырганда Кыргызстандын туруму жакшыраак. Себеби ал карызды Азия өнүгүү банкынан, Дүйнөлүк банктан, Эл аралык валюта корунан алган. Төлөнүүчү үстөк пайызы салыштырмалуу арзан.
Айтканга оңой, ишке ашуусу кыйын демилге
Британдык “Economist Intelligence Unit” уюмунун Кыргызстан боюнча талдоочусу Жон Эндрюнун пикиринде, президент Роза Отунбаеванын тышкы карызды экологияны коргоого алмашуу механизми аркылуу жоюу боюнча өткөн аптада Улуттар уюмунда жасаган өтүнүчү Кыргызстандын учурдагы жагдайын эске алганда реалдуу эле маселе. Бирок кантип ишке ашырыларын айтуу азырынча кыйын. Ал эми Бишкектеги Перспективалык изилдөөлөр борборунун директору Чыңгыз Шамшиевдин айтымында, ал “кызыктуу идея” Улуттар уюмунун алкагында көптөн бери эле көтөрүлүп келе жатат. Бирок сүйлөшүүлөр узакка созулушу мүмкүн:
-Бул чоң жана узак сүйлөшүүлөр болот. Биздин карыздын көбү Азия өнүгүү банкы, Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта кору өңдүү көп тараптуу уюмдардан алынган да, эки тараптуулары азыраак. Андай уюмдар менен сүйлөшүү жүргүзүү татаалыраак. Алардын карыздарды жоюу боюнча өз механизмдери бар.
Жакынкы тарыхка кайрылсак, алгачкы президент Аскар Акаевдин өкмөтү тышкы карызды жоюу боюнча Париж клубуна кирген өлкөлөр менен сүйлөшүүлөрдү баштап, бирок 2005-жылкы ыңкылаптан улам аягына чыга албай калган. Экинчи президент Курманбек Бакиевдин тушунда премьер-министр Феликс Кулов өтө жакыр өлкөлөрдүн карызы кечилүүчү ХИПК программасына кирүү ниетин билдиргенде, адегенде буга коомчулук каршы чыгып, акырында өкмөттө ал программаны четке каккан чечим кабыл алынган болчу.
Аргасыздык жана тобокелчилик
Франциядагы Гренобль университетинин бүтүрүүчүсү, Перспективалык изилдөөлөр боюнча Бишкектеги борбордун директору Чыңгыз Шамшиевдин пикиринде, экономикадагы азыркы оор шарттарды, бюджетке түшүүчү төлөмдөр азайары күтүлүп, ошол эле учурда чыгаша өскөндүгүн эске алганда, тыштан карыз алуудан башка арга жоктой. Бирок өлкөдө ал рационалдуу пайдаланылбашына өбөлгө берген жагдайлар али сакталууда:
-Өлкөдө кырдаал жөнөкөй эместигин, саясий талаа өзгөргөндүгүн, институционалдык трансформация орун алганын эске алганда бул таң калыштуу эмес. Бирок өлкө акчаны ушундай шартта алып жатканын эске алганда, бул акчанын белгилүү бир, балким басымдуу бөлүгү рационалдуу эмес пайдаланылуу тобокелчилиги жогору. Бирок экинчи жагынан мындан башка арга жок экендигин да унутпоо керек.
Акыркы ирет мамлекет кепилдиги менен ири өлчөмдөгү карыз Орусиядан алынган. Мурдагы президент Курманбек Бакиевдин бийлиги 300 миллион доллар өлчөмүндөгү ал акча өнүгүү долбоорлору үчүн гана жумшаларын убада кылган. 300 миллион доллардын 100 миллиону Камбар Ата -2 ГЭСинин курулушу үчүн ажыратылган болчу. Калганы Кыргызстандын Өнүгүү корунун карамагына берилген эле. Эми каржы министринин орун басары Самат Кылжыевдин өткөн аптадагы жарыясына караганда, ошол орусиялык насыянын калган 186 миллион доллары бюджеттин таңкыстыгын жабуу үчүн жумшалат. Башкача айтканда өнүгүү үчүн эмес, учурдагы муктаждык үчүн сарпталат
Алгачкы президент Аскар Акаевдин бийлигинен мураска калган 2,2 миллиард доллар өлчөмүндөгү тышкы карыз ошол орусиялык 300 миллион доллардын эсебинен көбөйгөн эле. Ушул жылдын экинчи чейрегинин жыйынтыгы боюнча тышкы карыздын жалпы өлчөмү, каржы министрлигинин интернет сайтындагы маалыматка караганда, 2 миллиард 700 миллион доллардан ашуун. Эгер анын ишке жарамдуу делген 2 миллион адамдын жанбашына бөлсөк 1350 доллардан, ал эми кары –жашына карабай 5 миллион адамдын жан башына бөлсөк 540 доллардан тиет дегенди билдирет.
Жаңы насыялар
Ушул айда Эл аралык валюта корунун Аткаруу кеңеши Кыргызстанга 33,7 миллион доллар насыя ажыратуу чечимин жактырды. Кордун жарыясына караганда, насыя үстөк пайысыз берилет. Бул аптада болсо Азия өнүгүү банкы менен андан 100 миллион доллардык чукул жардам алууну караган келишимге кол коюлду. Аталган банктын жарыясына караганда, бул акчаны 51,5 миллиону кайтарымсыз грант, 48,5 миллиону насыя түрүндө берилет. Каражаттын 40 миллион доллары бюджетти колдоо, 28 миллиону Түштүктөгү турак –жай курулушуна, 27 миллиону инфраструктуралык долбоорлорго жумшалат. Өкмөт эми Дүйнөлүк банктан да насыя жана грант күтүүдө.
Опуртал чек бар, бирок ….
Казакстандык экономист Канат Берентаевдин айтымында, эл аралык практикада тышкы карыз деңгээлинин Улуттук дүң өндүрүшкө эсептегенде 60%га чыгып кетүүсү өтө коркунучтуу чек деп эсептелет:
-Эгер эл аралык практика боюнча карасак, 60% эле коркунучтуу чек деп эсептелет, өлкө дефолт болуп калышы, өзүн дефолт деп жарыялоосу мүмкүн. Бул улуттук коопсуздук үчүн коркунуч туудурат. Өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн бир канчасында кездешкендей, улам кийинки карыздар өнүгүү үчүн эмес, мурдагы карыздарды, алардын негизги суммасын жана үстөк пайыздарын төлөө үчүн алынган. Кыргызстан мына ушундай кырдаалга да кабылышы мүмкүн.
Тышкы карыздын коопсуз деңгээли боюнча белгилүү бир критерийлер бардыгын Перспективалык изилдөөлөр боюнча Бишкектеги борбордун директору Чыңгыз Шамшиев да белгилейт. Бирок анын пикиринде, муну универсалдуу жобо эмес, ар бир өлкөнүн өзгөчөлүгүнө жараша кароо керек. Мындагы негизги маселе алынган акчанын кандай пайдаланышында:
Жон Эндрю (John Andrew) - Британиядагы “Economist Intelligence Unit” иликтөө уюмунун Кыргызстан боюнча талдоочусу. Ал “Азаттык” радиосунун кабарчысы менен маегинде белгилегендей, Улуттук дүң өндүрүшкө эсептегенде Кыргызстандын тышкы карызынын көрсөткүчү жогору экендиги талашсыз. Бирок бир артыкчылыгы ал карыздын эл аралык каржы базарынан жана коммерциялык структуралардан эмес, көп тараптуу агенттиктерден алынгандыгында:
-Эл аралык деңгээлде салыштырганда жогору экендиги чын. Бир жакшы жери тышкы карыздын басымдуу бөлүгү, балким 60%дайы көп тараптуу агенттиктерден жеңилдетилген шарт менен алынгандыгында. Үстөк пайызы, кайра кайтаруу шарттары тышкы карызы көп, бирок ал баалуу кагаз чыгаруу формасы аркылуу же эл аралык капитал базарынан, чет элдик банктардан алынган өлкөлөрдүкү менен салыштырганда Кыргызстандын туруму жакшыраак. Себеби ал карызды Азия өнүгүү банкынан, Дүйнөлүк банктан, Эл аралык валюта корунан алган. Төлөнүүчү үстөк пайызы салыштырмалуу арзан.
Айтканга оңой, ишке ашуусу кыйын демилге
Британдык “Economist Intelligence Unit” уюмунун Кыргызстан боюнча талдоочусу Жон Эндрюнун пикиринде, президент Роза Отунбаеванын тышкы карызды экологияны коргоого алмашуу механизми аркылуу жоюу боюнча өткөн аптада Улуттар уюмунда жасаган өтүнүчү Кыргызстандын учурдагы жагдайын эске алганда реалдуу эле маселе. Бирок кантип ишке ашырыларын айтуу азырынча кыйын. Ал эми Бишкектеги Перспективалык изилдөөлөр борборунун директору Чыңгыз Шамшиевдин айтымында, ал “кызыктуу идея” Улуттар уюмунун алкагында көптөн бери эле көтөрүлүп келе жатат. Бирок сүйлөшүүлөр узакка созулушу мүмкүн:
-Бул чоң жана узак сүйлөшүүлөр болот. Биздин карыздын көбү Азия өнүгүү банкы, Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта кору өңдүү көп тараптуу уюмдардан алынган да, эки тараптуулары азыраак. Андай уюмдар менен сүйлөшүү жүргүзүү татаалыраак. Алардын карыздарды жоюу боюнча өз механизмдери бар.
Жакынкы тарыхка кайрылсак, алгачкы президент Аскар Акаевдин өкмөтү тышкы карызды жоюу боюнча Париж клубуна кирген өлкөлөр менен сүйлөшүүлөрдү баштап, бирок 2005-жылкы ыңкылаптан улам аягына чыга албай калган. Экинчи президент Курманбек Бакиевдин тушунда премьер-министр Феликс Кулов өтө жакыр өлкөлөрдүн карызы кечилүүчү ХИПК программасына кирүү ниетин билдиргенде, адегенде буга коомчулук каршы чыгып, акырында өкмөттө ал программаны четке каккан чечим кабыл алынган болчу.
