Кыргыздын оозеки адабий-музыкасынын тарыхына көз чаптырсак, ар кандай заманда сүйлөшсө таңдайларынан сөздүн чаңын, тилдеринен кептин балын тамызган Көкөтай, Жоошбай, Куйрчук, Эшкожо, Бекназар, Шаршен өңдүү жана башка атактуу чечендер, айтылуу эл куудулдары жашап өткөндөрүнө күбө болобуз.
Булардын ичинен Шаршен Термечиков чыгармачылыгын ар тараптуу, көп жактуу өнүктүргөн. Алсак ал “а” деп оозун ачканда эле күлкүнүн күүсүн төгө бооруңду тыттыра күлдүргөн эл куудулу, ыр берметтерин сабалата төккөн ак таңдай акын, өзгөчө аваздык боёктордогу мукамдуу обондорду чыгарган обончу-ырчы, актер болгон.
Ал Сокулуктун Токбай айылындагы кембагал жыгач устанын үйүндө туулган. Шаршен бешиктен бели чыккандан башы оогон жакка басып кете бермейди, кирген үйүнө конуп калууну, ал үйдөн куру чыкпай бирдемелерди кармай чыкканды өзүнө адатка айландырган колу туткак, тентек, шок өсөт.
Кийин Шаршен эр жетип, эл көзүнө көрүнө баштаганда: “Термечик атам “бай” эле, кийгени жаргак “шайы” эле, ар кайсы уугу көрүнгөн, биздин “ак үйүбүз" бар эле. Атам казан-аштуу киши болчу. Чоюн кашыкка тамак жасап, балдарына сыр кашык менен сузуп берүүчү. Биз жакшы туруучубуз. Алты канат боз үйүбуз бар болчу. Анын бир жагынан ат кирсе, экинчи жагынан ит кирчү. Эң эле жакшы жери сайгактаган уйлардын мүйүзү киргенин саканагына илинбей чыгып кетер эле”- деп оошмо мааниде жазгандай, ал өтө оор турмушта жашап өчпөстүн отун жагып, өлбөстүн күнүн көрөт!
Эр жеткенден Шаршен жокчулуктун туткунунда жүрсө да турмуштун ачуу-таттуусун баяндаган куйкумдуу кара сөз түрүндөгү кыска аңгемелерди чыгарат. Айрыкча Шаршендин атагы-даңкы “Мен, Шаршен Термечик уулу”, “Энемдин кошогу”, “Күйөө жолдош”, “Кыз оюн” аттуу жана башка тамашалуу, курч тилдүү, куйкумдуу ангемелери тасмага жазылбай калган.
"Энемдин кошогу" (Абдыашым Көбөгөновдун айтуусунда)
«Ошол кезде айылыбызда Мамырбай деген бар эле. Балдарды чакырып. «Күңөтай» деген ырды ырдатып талкан көөлөтүп берүүчү. Мен кургур "Күңөтайды" билбейм, ошон үчүн талканга жетпейм. Балдарга жалынам мен деле Мамырбайдыкына барайын. «Күңөтайдан» кичине үйрөт» десем, балдар «өзүң эле айтпайсыңбы деп кетет». Балдардын «Күңөтайын» үйрөнүп алып, Мамырбайдын алдына барбай, аны билбегенден кийин мени кудай албай, кууратып койду кандай» деп жүрөм.
Атам өлүп, энем калган. Энем атама кошок кошот. Мамырбай «Күңөтайга» дале талкан көөлөп берет. Менин энемдин кошогуна деле көөлөп берээр деген ой менен, энемдин кошогун аңдып калдым. Энем жоош киши эле. Бирок кошокко кыйын эле. Энемдин кошогун уккан киши жашыбай койгон эмес.
Энем бир күнү айтты, үйрөнө албай калдым, эртеси үйрөндүм. Мына ушинтип, энемдин кошогун такыр үйрөндүм. Мамырбайдын үйүнүн быягынан өттүм, тыягынан өттүм, айтып өттүм. Мамырбай чакырды. Бардым.
-Сен кутуруп кеткен баласынбы? Жанакың эмне же ыр эмес, же кошок эмес,-деди.
- Өзүмдүн эле энемдин кошогу.
-Оо, андай кошок билген бала болсон, кел айтчы- деди. Отура калып жанагыны занкылдаттым.
- Атаа, энең эне эмес бекен! Ээ балам башка аялдар айтам деп эле айта албай жүрөт. Сенин энең үнүн чыгарып эле кейий бергени жакшы экен. Байбиче, балама талкан көөлөп берчи - деди.
- Атаа үйдө сүт, айран жок эле - деди.
Мен сөөмөйүмдү оозума салып тура калып:
- Жармага көөлөсө да жейм- дедим.
Мамырбай:- Максым бар эмеспи эле, көөлөп бер деди.
- Кап, максымды жаңы эле куюп, койдум эле-деди байбиче.
- Ошондойго көөлөсө деле жейм мен.
-Атаа, балама керек экен, көөлөп бер, байбиче. Байбиче ачууланып чуңкурураак сыр табакка арпа талкандан аябай салып, максымдын уну көбүрүп жаңы эле үстүнө чыккан экен, атка улпак чылап бергендей кылып алдыма коюп:
-Ушунун баарын түгөт, болбосо көрүңдү казып көмөм- деди.
- Мындан көп болсо деле жейм дедим, - кашыкты коё коюп, колум менен согуп жатам. Аз калганда шыпырып жалаймын деп табактын түбүн тырмап коюпмун. Бир убакта жаагым чуу эле дей түштү.
-Табакты да жейсинби?- Жок, калканды, сырынын бары кетип калбадыбы?
- Эмесе, кайпыта жалайынчы деп жалап кирдим.
Мамырбайдыкынан чыктым. Ырдагым келет, ыр эле табылбайт, жетим бала карды тойсо эле ырдагысы келет экен. Жетим бала эмне үчүн тойбойт десе, илгери жетимге тамак керек убактысында табылчу эмес тура»…
Шаршендин туубаса куудулдугунун күчү жөнүндө маркум эл акыны Кубанычбек Маликов: «Шаршен сахнага чыгарда залга Шаршен деген ат угулса эле болду. Залда отурган эл кыйрап күлө беришет. Бейтааныш көрүүчү-угуучулардыкы да эчтеке эмес, күндө көрүшүп, сөзүн бир күндү бир нече жолу угушкан, угуп жүрүшкөн кызматташ кесиптештери (карыясы Муратаалы, жашы Муса) алар дагы боорлорун тытышып боортоктой күлүшөт. Шаршендин баркыраган үнү, койну-кончуңа чейин күлкүгө толгон сырткы кебетеси, күндө жаңы, күндө кызык...» деп эскерген Маликов.
Айтылуу эл куудулу замандаштарынын айтып кеткен эскерүүлөрүнө караганда, ал кыргыз комузу менен гана эмес, казактын эки кылдуу домбурасыз ырдай да, аңгемелерин айта да алчу эмес экен.
Элдик куудулдун черткен комузу, домбурасы да башка шайырлардын музыкалык аспаптарынан асман менен жердей айырмаланыптыр. Алсак, Шаршен бир эле аспаптын бир бетине үч кулактуу комузду, экинчи бетине эки кулактуу домбыраны чаап алып, комуз-домбыра деп атап чертип жүрөт. Маселен, Шакен комузда кыргыз күүсүн чертсе, ачып көздү жумгуча экинчи бетин тегерете коюп, домбырада казак күүсүн таңшытыптыр. Залкар шайырдын комуз-домбырасы азыркы күндө тарых музейинде сакталууда.
Ар тараптуу шыктагы Шаршендин жеке чыгармачылыгынын бактысы, тагдыры Кеңеш доорунда ачылат. Ал 1931-жылдан 1936-жылга чейин кыргыз музыкалуу драма театырында, 1936-жылдан 1942-жылга (кайтыш болгончо) чейин кыргыз филармониясында артист болуп иштейт.
1939-жылы белгилүү москвалык музыка изилдөөчү, Кыргыз Республикасынын искусствосуна эмгек сиңирген ишмери Виктор Сергеевич Виноградов - Шаршендин өзүнүн ырдоосунда «Маруся», «Ичинен кайырма» аттуу ырларын желим табакка жазып алат.
1970-жылы Виктор Виноградовдун жеке архивинен (казынасынан) бул тасманы көчүрүп, бир үлгүсүн кыргыз радиосунун алтын казынасына өткөрдүм.
Маруся
(Сөзү, обону Шаршендики)
Маруся совхоздо экен,
Жолдошу водхоздо экен.
Маруся үйдүн бурчунда,
Мен үйдүн сыртында.
Тамшантып жаркылдайсың, Маруся,
Жалтылдап алтындайсың, Маруся,
Жай күнү көңүлдүү,
Салкындайсың, Маруся.
Жумшаксың, балдайсың.
Маруся!
Жашысам, шаңкылдап күлүп
Табалайсың, Маруся.
Булардын ичинен Шаршен Термечиков чыгармачылыгын ар тараптуу, көп жактуу өнүктүргөн. Алсак ал “а” деп оозун ачканда эле күлкүнүн күүсүн төгө бооруңду тыттыра күлдүргөн эл куудулу, ыр берметтерин сабалата төккөн ак таңдай акын, өзгөчө аваздык боёктордогу мукамдуу обондорду чыгарган обончу-ырчы, актер болгон.
Ал Сокулуктун Токбай айылындагы кембагал жыгач устанын үйүндө туулган. Шаршен бешиктен бели чыккандан башы оогон жакка басып кете бермейди, кирген үйүнө конуп калууну, ал үйдөн куру чыкпай бирдемелерди кармай чыкканды өзүнө адатка айландырган колу туткак, тентек, шок өсөт.
Кийин Шаршен эр жетип, эл көзүнө көрүнө баштаганда: “Термечик атам “бай” эле, кийгени жаргак “шайы” эле, ар кайсы уугу көрүнгөн, биздин “ак үйүбүз" бар эле. Атам казан-аштуу киши болчу. Чоюн кашыкка тамак жасап, балдарына сыр кашык менен сузуп берүүчү. Биз жакшы туруучубуз. Алты канат боз үйүбуз бар болчу. Анын бир жагынан ат кирсе, экинчи жагынан ит кирчү. Эң эле жакшы жери сайгактаган уйлардын мүйүзү киргенин саканагына илинбей чыгып кетер эле”- деп оошмо мааниде жазгандай, ал өтө оор турмушта жашап өчпөстүн отун жагып, өлбөстүн күнүн көрөт!
Эр жеткенден Шаршен жокчулуктун туткунунда жүрсө да турмуштун ачуу-таттуусун баяндаган куйкумдуу кара сөз түрүндөгү кыска аңгемелерди чыгарат. Айрыкча Шаршендин атагы-даңкы “Мен, Шаршен Термечик уулу”, “Энемдин кошогу”, “Күйөө жолдош”, “Кыз оюн” аттуу жана башка тамашалуу, курч тилдүү, куйкумдуу ангемелери тасмага жазылбай калган.
"Энемдин кошогу" (Абдыашым Көбөгөновдун айтуусунда)
«Ошол кезде айылыбызда Мамырбай деген бар эле. Балдарды чакырып. «Күңөтай» деген ырды ырдатып талкан көөлөтүп берүүчү. Мен кургур "Күңөтайды" билбейм, ошон үчүн талканга жетпейм. Балдарга жалынам мен деле Мамырбайдыкына барайын. «Күңөтайдан» кичине үйрөт» десем, балдар «өзүң эле айтпайсыңбы деп кетет». Балдардын «Күңөтайын» үйрөнүп алып, Мамырбайдын алдына барбай, аны билбегенден кийин мени кудай албай, кууратып койду кандай» деп жүрөм.
Атам өлүп, энем калган. Энем атама кошок кошот. Мамырбай «Күңөтайга» дале талкан көөлөп берет. Менин энемдин кошогуна деле көөлөп берээр деген ой менен, энемдин кошогун аңдып калдым. Энем жоош киши эле. Бирок кошокко кыйын эле. Энемдин кошогун уккан киши жашыбай койгон эмес.
Энем бир күнү айтты, үйрөнө албай калдым, эртеси үйрөндүм. Мына ушинтип, энемдин кошогун такыр үйрөндүм. Мамырбайдын үйүнүн быягынан өттүм, тыягынан өттүм, айтып өттүм. Мамырбай чакырды. Бардым.
-Сен кутуруп кеткен баласынбы? Жанакың эмне же ыр эмес, же кошок эмес,-деди.
- Өзүмдүн эле энемдин кошогу.
-Оо, андай кошок билген бала болсон, кел айтчы- деди. Отура калып жанагыны занкылдаттым.
- Атаа, энең эне эмес бекен! Ээ балам башка аялдар айтам деп эле айта албай жүрөт. Сенин энең үнүн чыгарып эле кейий бергени жакшы экен. Байбиче, балама талкан көөлөп берчи - деди.
- Атаа үйдө сүт, айран жок эле - деди.
Мен сөөмөйүмдү оозума салып тура калып:
- Жармага көөлөсө да жейм- дедим.
Мамырбай:- Максым бар эмеспи эле, көөлөп бер деди.
- Кап, максымды жаңы эле куюп, койдум эле-деди байбиче.
- Ошондойго көөлөсө деле жейм мен.
-Атаа, балама керек экен, көөлөп бер, байбиче. Байбиче ачууланып чуңкурураак сыр табакка арпа талкандан аябай салып, максымдын уну көбүрүп жаңы эле үстүнө чыккан экен, атка улпак чылап бергендей кылып алдыма коюп:
-Ушунун баарын түгөт, болбосо көрүңдү казып көмөм- деди.
- Мындан көп болсо деле жейм дедим, - кашыкты коё коюп, колум менен согуп жатам. Аз калганда шыпырып жалаймын деп табактын түбүн тырмап коюпмун. Бир убакта жаагым чуу эле дей түштү.
-Табакты да жейсинби?- Жок, калканды, сырынын бары кетип калбадыбы?
- Эмесе, кайпыта жалайынчы деп жалап кирдим.
Мамырбайдыкынан чыктым. Ырдагым келет, ыр эле табылбайт, жетим бала карды тойсо эле ырдагысы келет экен. Жетим бала эмне үчүн тойбойт десе, илгери жетимге тамак керек убактысында табылчу эмес тура»…
Шаршендин туубаса куудулдугунун күчү жөнүндө маркум эл акыны Кубанычбек Маликов: «Шаршен сахнага чыгарда залга Шаршен деген ат угулса эле болду. Залда отурган эл кыйрап күлө беришет. Бейтааныш көрүүчү-угуучулардыкы да эчтеке эмес, күндө көрүшүп, сөзүн бир күндү бир нече жолу угушкан, угуп жүрүшкөн кызматташ кесиптештери (карыясы Муратаалы, жашы Муса) алар дагы боорлорун тытышып боортоктой күлүшөт. Шаршендин баркыраган үнү, койну-кончуңа чейин күлкүгө толгон сырткы кебетеси, күндө жаңы, күндө кызык...» деп эскерген Маликов.
Айтылуу эл куудулу замандаштарынын айтып кеткен эскерүүлөрүнө караганда, ал кыргыз комузу менен гана эмес, казактын эки кылдуу домбурасыз ырдай да, аңгемелерин айта да алчу эмес экен.
Элдик куудулдун черткен комузу, домбурасы да башка шайырлардын музыкалык аспаптарынан асман менен жердей айырмаланыптыр. Алсак, Шаршен бир эле аспаптын бир бетине үч кулактуу комузду, экинчи бетине эки кулактуу домбыраны чаап алып, комуз-домбыра деп атап чертип жүрөт. Маселен, Шакен комузда кыргыз күүсүн чертсе, ачып көздү жумгуча экинчи бетин тегерете коюп, домбырада казак күүсүн таңшытыптыр. Залкар шайырдын комуз-домбырасы азыркы күндө тарых музейинде сакталууда.
Ар тараптуу шыктагы Шаршендин жеке чыгармачылыгынын бактысы, тагдыры Кеңеш доорунда ачылат. Ал 1931-жылдан 1936-жылга чейин кыргыз музыкалуу драма театырында, 1936-жылдан 1942-жылга (кайтыш болгончо) чейин кыргыз филармониясында артист болуп иштейт.
1939-жылы белгилүү москвалык музыка изилдөөчү, Кыргыз Республикасынын искусствосуна эмгек сиңирген ишмери Виктор Сергеевич Виноградов - Шаршендин өзүнүн ырдоосунда «Маруся», «Ичинен кайырма» аттуу ырларын желим табакка жазып алат.
1970-жылы Виктор Виноградовдун жеке архивинен (казынасынан) бул тасманы көчүрүп, бир үлгүсүн кыргыз радиосунун алтын казынасына өткөрдүм.
Маруся
(Сөзү, обону Шаршендики)
Маруся совхоздо экен,
Жолдошу водхоздо экен.
Маруся үйдүн бурчунда,
Мен үйдүн сыртында.
Тамшантып жаркылдайсың, Маруся,
Жалтылдап алтындайсың, Маруся,
Жай күнү көңүлдүү,
Салкындайсың, Маруся.
Жумшаксың, балдайсың.
Маруся!
Жашысам, шаңкылдап күлүп
Табалайсың, Маруся.
