Аскар Акаевдин башкаруусу урагандан кийинки кыргыз коомчулугун түйшөлткөн чоң маселе мындан ары жеке бийликке бөгөт коюлабы түкшүмөлү болчу. Бийликтин үч бутагына эркиндик берип, өлкөнүн демократиялык жаңылануусуна мыйзамдык негиз түзүү демилгеси 24-марттан кийин эле оожалган.
Бирок да президент милдетин аркалаган К. Бакиевдин саясий ыкшоолугунун айынан конституциялык реформага киришүүнү парламент баштап, Ө. Текебаевдин жетекчилиги менен конституциялык кеңешме чакырылган. К. Бакиев президент болуп шайлангандан кийин эки бийликтин ортосундагы мунасанын аркасы менен конституциялык кеңештин төрагасы болуп, кеңештин курамы жаңыланып, иш кайрадан башталган.
Ошентип үч жүздөн ашуун киши катышкан конституциялык кеңештин иши аягына чыгып Башмыйзамга киргизилчү өзгөрүүлөрдү камтыган жаңы мыйзам долбоору жалпы элдик талкууга коюлду. Жаңы долбоордун чоң талкуусун 24-25-ноябрда Эл аралык уюмдар жарандык коом, билйик өкүлдөрүнүн катышуусунда өткөрдү.
Европадагы коопсуздук жана кызматташуу уюм төрагасынын Чыгыш Европа жана Борбор Азия боюнча атайын өкүлү Алоиз Петерле конституциялык реформаны Кыргызстандын болочогун аныктай турган саясий шахмат оюну таризинде сыпаттады:
- Бул жердеги маанай мен учакта келатып ойногон шахматтан кыйла татаал, жооптуу, анткени ал Кыргызстандын болочогун аныктай турган оюн.
Парламент депутаты Өмүрбек Бабанов Баш мыйзамга киргизилчү суйдаң өзгөрүүлөр үчүн акча кетирип референдум өткөрүүнүн кажаты жок, башмыйзамга кожокөрсүнгө бирин-экин өзгөртүү киргизгиче иштеп аткан Конституцияны эле жайына койгон оң деп айтты:
- Конституциянын жаңы редакциясын токтотуу тууралуу президент менен Жогорку Кеңешке кайрылуу жасаш керек. Менин оюмча, Конституция бар, дагы башкасын деп акчаны бөөдө кетирүүнүн кандай кажаты бар.
Конституцияга киргизилчү өзгөрүүлөрдүн мыйзам долбоору күткөн үмүттү актабай калганын «Жарандар коррупцияга каршы» бейөкмөт уюмунун жетекчиси Төлөйкан Исмаилова да билдирди:
- Ө. Текебаев мырза, Жогорку Кеңеш аркылуу конституциялык кеңештин төрагасы ким болорун кантип аныктап койдуңуз? Бул кандай формат, бир түн ичинде чечип койдуңуз. Жарандык коом менен кеңешпей жасаган ишиңиз үчүн сиз да эл алдында жооп беришиңиз керек. Биз конституциялык реформаны сөзсүз жасай турган учурга, кырдаалга келдик.
Оголе чоң уу-дуу менен башталган иштин аягы күткөндөй чыкпаганына нааразы экенин Конституциялык кеңештин төрага орунбасары Асия Сасыкбаева да жашырган жок.
- Жарандык коом өкүлдөрү, өлкө тагдырына кайдыгер карабаган ишкерлер, жалпы коомчулук мына 8 айдан бери тыным билбей Конституция тагдыры, Мекен келечеги үчүн аракетин аяшпады эле. Сөз бул жерде кимдир бирөөлөрдүн президенттен акылдуу экендигинде деле эмес, кеп президентке, өкмөткө көмөк көрсөтүп, өлкөнү прогресске алып чыгуу ниетинде болчу.
Коомдук ишмер Болот Жанузаков жаңыланчу Конституция ушу тапта иштеп аткандагысынан эч кандай деле айырмаланбайт деген пикирде:
- Чоң өзгөртүү жок дегенге мен макулмун, кошуламын ошолорго. Себеби, ушул долбоорду жакшылап карап чыккан киши дароо эле түшүнөт, ушул жерге эки өзгөртүү киргизилген экен. Биринчиси - өлүм жазасын алып таштоо, экинчиси – Конституциялык сотту Жогорку сотко кошуп берүү маселеси. Ал эми калгандарынын баары редакциялык түрдө болуп калган. Эларалык эксперттер да кечээ өз пикирлерин айтты. Ушул конституциялык реформага биз өтөле жеңилдик менен карап, өтөле тез макул болуп атабыз. Эгерде концептуалдык өзгөртүүлөр болбогондон кийин, концептуалдык маселелер коюлбагандан кийин ушунчалык чуру-чуу кылыштын кажаты бар беле же жок беле?
Конституциялык өзгөрүүлөрдүн жаңы долбоору коомчулук арасында кызуу талкууга алына элек. Президент жарлыгы менен бул ишти алдыга жылдыруу милдети жергиликтүү бийлик жетекчилерине жүктөлгөн.
Бирок да президент милдетин аркалаган К. Бакиевдин саясий ыкшоолугунун айынан конституциялык реформага киришүүнү парламент баштап, Ө. Текебаевдин жетекчилиги менен конституциялык кеңешме чакырылган. К. Бакиев президент болуп шайлангандан кийин эки бийликтин ортосундагы мунасанын аркасы менен конституциялык кеңештин төрагасы болуп, кеңештин курамы жаңыланып, иш кайрадан башталган.
Ошентип үч жүздөн ашуун киши катышкан конституциялык кеңештин иши аягына чыгып Башмыйзамга киргизилчү өзгөрүүлөрдү камтыган жаңы мыйзам долбоору жалпы элдик талкууга коюлду. Жаңы долбоордун чоң талкуусун 24-25-ноябрда Эл аралык уюмдар жарандык коом, билйик өкүлдөрүнүн катышуусунда өткөрдү.
Европадагы коопсуздук жана кызматташуу уюм төрагасынын Чыгыш Европа жана Борбор Азия боюнча атайын өкүлү Алоиз Петерле конституциялык реформаны Кыргызстандын болочогун аныктай турган саясий шахмат оюну таризинде сыпаттады:
- Бул жердеги маанай мен учакта келатып ойногон шахматтан кыйла татаал, жооптуу, анткени ал Кыргызстандын болочогун аныктай турган оюн.
Парламент депутаты Өмүрбек Бабанов Баш мыйзамга киргизилчү суйдаң өзгөрүүлөр үчүн акча кетирип референдум өткөрүүнүн кажаты жок, башмыйзамга кожокөрсүнгө бирин-экин өзгөртүү киргизгиче иштеп аткан Конституцияны эле жайына койгон оң деп айтты:
- Конституциянын жаңы редакциясын токтотуу тууралуу президент менен Жогорку Кеңешке кайрылуу жасаш керек. Менин оюмча, Конституция бар, дагы башкасын деп акчаны бөөдө кетирүүнүн кандай кажаты бар.
Конституцияга киргизилчү өзгөрүүлөрдүн мыйзам долбоору күткөн үмүттү актабай калганын «Жарандар коррупцияга каршы» бейөкмөт уюмунун жетекчиси Төлөйкан Исмаилова да билдирди:
- Ө. Текебаев мырза, Жогорку Кеңеш аркылуу конституциялык кеңештин төрагасы ким болорун кантип аныктап койдуңуз? Бул кандай формат, бир түн ичинде чечип койдуңуз. Жарандык коом менен кеңешпей жасаган ишиңиз үчүн сиз да эл алдында жооп беришиңиз керек. Биз конституциялык реформаны сөзсүз жасай турган учурга, кырдаалга келдик.
Оголе чоң уу-дуу менен башталган иштин аягы күткөндөй чыкпаганына нааразы экенин Конституциялык кеңештин төрага орунбасары Асия Сасыкбаева да жашырган жок.
- Жарандык коом өкүлдөрү, өлкө тагдырына кайдыгер карабаган ишкерлер, жалпы коомчулук мына 8 айдан бери тыным билбей Конституция тагдыры, Мекен келечеги үчүн аракетин аяшпады эле. Сөз бул жерде кимдир бирөөлөрдүн президенттен акылдуу экендигинде деле эмес, кеп президентке, өкмөткө көмөк көрсөтүп, өлкөнү прогресске алып чыгуу ниетинде болчу.
Коомдук ишмер Болот Жанузаков жаңыланчу Конституция ушу тапта иштеп аткандагысынан эч кандай деле айырмаланбайт деген пикирде:
- Чоң өзгөртүү жок дегенге мен макулмун, кошуламын ошолорго. Себеби, ушул долбоорду жакшылап карап чыккан киши дароо эле түшүнөт, ушул жерге эки өзгөртүү киргизилген экен. Биринчиси - өлүм жазасын алып таштоо, экинчиси – Конституциялык сотту Жогорку сотко кошуп берүү маселеси. Ал эми калгандарынын баары редакциялык түрдө болуп калган. Эларалык эксперттер да кечээ өз пикирлерин айтты. Ушул конституциялык реформага биз өтөле жеңилдик менен карап, өтөле тез макул болуп атабыз. Эгерде концептуалдык өзгөртүүлөр болбогондон кийин, концептуалдык маселелер коюлбагандан кийин ушунчалык чуру-чуу кылыштын кажаты бар беле же жок беле?
Конституциялык өзгөрүүлөрдүн жаңы долбоору коомчулук арасында кызуу талкууга алына элек. Президент жарлыгы менен бул ишти алдыга жылдыруу милдети жергиликтүү бийлик жетекчилерине жүктөлгөн.
