- Аскар Акай уулу мырза, угармандарыбыз жообуңузду чыдамсыздык менен күтүп жаткан суроолордун бири - 24-мартта сиз Акүйдөн шашылыш чыгып кеткенде кабинетиңизге калтырып кеткен делген күндөлүк тууралуу. Бул күндөлүктө эмнелер жазылган эле?
- Эгер күндөлүк жөнүндө сөз кылсак, чындыгында менин кабинетимде ондогон, көптөгөн документтер бар болчу. Ошонун ичинде сейфтеги, архивдеги документтер. Ал көп кол жазмалардын ичинде ар кандай менин сүйлөгөн сөздөрүм, докладдарым бар болуш керек. Мен мындай нерсени айтаар элем, ушуга байланшытуу акыркы күндөрдө Акаевдин өз колу менен жазылган бухгалтериясы табылды деген жалган маалыматтарды таратып жатышат.
Коомчулуктун ичинде Акаев жөнүндө ушундай жалган, терс пикир жаратыш үчүн. Мен ушуга толук каршылыгымды билдирем. Менде эч кандай бухгалтерия болгон эмес. Ошондой кагаз таптык, Акаев өз колу менен жазыптыр, кимден канча акча алганын, кимге канча акча бергенин деген. Бул толук жалган маалымат. Менде эч кандай бухгалтерия болгон эмес, болушу дагы мүмкүн эмес. Эгерде аларда кагаз болсо, элге көрсөтүшү керек, экспертиза жүргүзүп далилдеп беришсин.
- Ошол айтылып жаткан маалыматтардын биринде 200 миң сомдой акча каражаты Темирбек Акматалиев мырзадан алынган деген сыяктуу дагы маалымат бар экен. Азырынча “Азаттык” үналгысына Акматалиев мырза “мындай маалыматты төгүнгө чыгарып, мен мындай акчаны колума да алган эмесмин” деп айтып жатат. Бирок сизге карата айыпталып жаткан негизги доолордун биринде дал ушул күндөлүк делген материалда кайсы бир ырасмий өкүлдөрдүн азыр дагы айрымдары бийликте турат, айрымдары бийликтен четтетилген. Ошол өкүлдөрдүн сиздин кабинетке акча бергендиги тууралуу цифралар. Демек бул цифралар сиздин оюңузча төгүнбү?
- Толук жалган деп эсептейм. Анда менин колум менен жазылган эч кандай бухгалтерия табышы да мүмкүн эмес. Ошондуктан муну жалган жалаа жабуу, каралоо катары гана карайм.
Мен ушул боюнча мындай оюмду айткым келет. Мына бизде жаманбы, жакшыбы Конституция бар. Туура азыркы жаңы убактылуу бийлик Конституцияны өзгөртөбүз деп жатышат. Бирок Конституциябыз бар. Мына ошол Конституцияда экс-президентке, президенттин архиви, документтерине кол тийбестик укугу каралган.
Мына ошол Конституциядагы укукту азыркы убактылуу бийлик одоно бузуп, менин кол жазмаларымды, архивдеримдин баарын тинтишип, спекуляция жасап атканынын өзүн оор кылмыш катары караса болот.
Мен ушул боюнча эл аралык сотко кайрылууга азыр мажбур болуп отурам. Мен сөзсүз эл аралык сотко кайрылам. Себеби бул Конституцияны жана менин экс-президент катары укугумду толук бузгандыгы. Ал эми дагы кошумчалап айтам, жанагыдай бухгалтерия табылышы эч кандай мүмкүн эмес. Мунун баары каралап жалган жалаа жаап, элдин ичинде экс-президент Акаевди жаман көрсөтүш максаты катары карайм мен.
- Рахмат. Эми азыркы утурумдук президенттин жума күнкү жардыгында сизге жана сиздин үй-бүлөңүзгө таандык деп жоромолдонгон кырктан ашуун компаниянын аты аталган. Бул тизме тууралуу оюңуз кандай?
- Негизинен, ушул окуя бул жаңы Кыргызстандагы убактылуу бийликтин саясий алсыздыгын көргөзүп турат деген ойдомун. Себеби эгер тарыхка кайрылсак, тарыхта кайсы өлкөдө болбосун, кайсы доордо болбосун, Тынчтыкбек мырза, өзүң тарыхчысың, ошол төңкөрүш аркылуу бийликке келгендер ар дайым бийликти сактап калышы үчүн өткөн бийликти каралоо кампаниясын негизги курал катары пайдаланып келген.
Мына бүгүнкү Кыргызстандагы убактылуу бийлик дагы ошону курал катары пайдаланып атат. Ошонун далили катары азыркы убактылуу президент Бакиевдин чыгарган жарлыгын келтирсек болот. Ошол жарлыкта тизме жазышыптыр, 42 позициядан турган Акаевдердин мүлкү, ишканалары, ресторандары деген.
Мен ошол 42 позициядан турган тизмени үч топко бөлөөр элем. Биринчиден, бул толук мамлекеттик ишканалар. Ошонун ичинде Кадамжай сымап комбинаты, Бишкектеги “Манас” аэропорту, Ысыккөлдөгү санатория “Аврора” жүрөт. Ушуга окшогон бир топ 100 пайыз мамлекеттик ишканалар. Булардын толук мамлекеттик ишкана экенин бардык кыргызстандыктар жакшы билет.
Экинчи бөлүгү, бул 100 пайыз чет өлкөлүк капитал менен иштеген ишканалар. Мисалы “Кумтөр”алтын комбинаты. Муну кыргызстандыктар жакшы билет - акыркы он жылда Канаданын “Камеко” деген компаниясы иштетип жатканын. Токмоктогу иштебей турган айнек заводун толук Германиянын “Генрих Глейсер” деген фирмасы инвестиция жасап иштетип жатат. Азыр ондогон өлкөлөргө айнекти экспортко алып чыгып, Кыргызстандын экономикасына жана бюджетине абдан чоң киреше келтирип жаткан завод. Ошондой эле бир топ 100 пайыз капитал менен иштеген ишканалар.
Үчүнчү топто ресторан, соода борборлорун келтиришиптир. Буларга биздин эч кандай тиешебиз жок. Ушул тизменин ичинде жеке мага тиешелүү бул - президенттик китепкана. Азыр биринчи президент жөнүндө мыйзамды жокко чыгарышты. Бирок өз убагында мыйзамдын негизинде эл аралык жана өзүбүздүн улуттук коомчулуктун каражатына курулган. Анын ичинде менин миңдеген сейрек кездешүүчү, бүткүл дүйнөдөн, дүйнөнүн төрт бурчунан чогулткан китептерим бар. Бул деле Кыргызстандын элине, келечегине кызмат кыла турган нерсе. Мен аны тигил дүйнөгө алып кетпейм, туурабы.
Менин жолдошум Майрам Акаеванын жетим балдар үчүн салган Бишкектеги жана Чолпонатадагы балдар айылдары, “Алтын балалык” балдар санаториясы гана бизге таандык. Мен ошондуктан айтат элем, азыркы бийлик Геббельстин принцибин колдонуп атат, “канчалык жалган жалаа айтсын, ошончолук ишенимдүү болот” деген.
- “МСН” гезити сизге таандык деп жоромолдоп жазып чыккан имаратты, Ишенбай Кадырбеков мырза менен жолукканда кайра сураган экенсиз. Сиз бир кезде өзүңүз кайрылуу жасап (гезитке) каршы чыкпадыныз беле, ошол сөзүңүзгө карама-каршы кадам жасап жаткан жоксузбу?
- Мен Москвадан депутаттардын комиссия тобу менен, жана Ишенбай Кадырбеков менен жекеме жеке жолуккам. Анан ошол Ишенбай Кадырбеков айтыптыр “менден Акаев мындай-тигиндей сураган, ошондо күбө болгон Танаев, Жумалиев” деп. Эч кандай Танаев, Жумалиевдер биз сүйлөшкөндө болгон эмес. Ошондуктан ал кандай айтса, аларга жараша берет. Мен эч нерсе сураган эмесмин. Эгер мен бир нерсе сурасам депутаттар деле айтат эле да.
- Мына ушул кырктан ашуун компания менен байланыштуу бир суроо. Бейшемби күнү кызыңыз Бермет Акаева "Азаттыктын" кабарчысы менен ободо маек куруп, он мүнөттөй сүйлөп, ал дагы азыркы бийликти сынга алды. Анын ичинде "атамдын да, менин да бизнесим жок" деп келип туруп, бирок сиздин күйөө балаңыз жөнүндө айтып, “Манастагы” Ганси аба базасына майды берүүдө, ушул сыяктуу ишкерликте күйөө балаңыз иштегендигин, анын компаниясы ишкерлик менен алектенгендигин айта кетти. Демек, балким “Манас” аэропортун ушул багытта эске алып жатышпасын?
- Болушу мүмкүн. Мен андай деталдарына киришейин деген оюм жок. Туура, күйөө баламын бизнеси болгон, ал бизнесине комиссиянын суроолору болсо, алар өздөрү кийин такташып алат да, туурабы.
Ал эми аэропорттун өзүнө авиакеросин куюучу компаниялардын эч кандай тиешеси жок. Ошондуктан аны өзүнчө тактап алат го деп ойлойм.
Бирок мен жанагы тизме боюнча мындай айткым келет. Менимче азыр ошонун ичинде биздин эч кандай тиешебиз жок ишканалардын кожоюндарынын акыбалына, тагдырына өзгөчө тынчсызданып турам. Себеби мага бир ошол чет өлкөлүк инвестор телефон чалды. Ири ишканасын биздин тизмеге киргизип коюшуптур. Ошол киши айтты, жаңы бийликтин өкүлдөрү биздин ишканага келип, мындай талап койду деди. "Акаевдердин үлүшүн бизге көчүрүп жазып бересиңер" деп.
- Кечиресиз, бул кайсы фирма?
- Токмоктогу айнек заводу. Акаевдин эч кандай үлүшү жок десек, болбой күчкө салып атышат дейт, “жок табасыңар, таппасаңар дагы бизге жазып бересиңер” деп.
Бул чет өлкөлүк менчикти басып алуу дегендикке эле жатат. Эми ошондой инвесторлордун баары кетсе, анда биздин экономикабыздын ураганы ошол болот.
- Ал эми “Вечерний Бишкек” гезити маселеси боюнча сиз кандай дейсиз. Чынында дагы мурдагы президенттин үйбүлөсү бизден күчтөп анын негизги акциясын тартып алганга аракет кылган, анын дагы кожоюндары азыр биз болчубуз деп башка саясатчылар чыгып атат?
- Мен “Вечерний Бишкектин” жана ошого окшогон бир топ объектилердин эч кандай тарыхын билбейт экенмин. Эми аны комиссия тактайт го.
Бирок мен ошол комиссиянын адилеттүү, ачык, айкын иштээрине эч кандай көзүм жетпейт. Менимче алардын максаты башка. Себеби ошол эле комиссия өзүңүз байкагандырсыз, “МСНге” чыккан тизмени көчүрүп жазып алышыптыр. Ошол эле.
Комиссиянын мүчөсү - “МСНдин” башкы редактору, көп жылдар бизге элдин ичинде жалган маалымат таратып, бизге жалаа жапкан Александр Ким жүрөт. Бир топ ошондой адамдар жүрөт. Ошондуктан бул комиссия объективдүү иштеп, ачык, айкын, туура маалымат берет деп эч ким эсептебейт. Мен ушундай ойлойм.
Булардын максаты башка. Булардын эки максатын көрүп турам. Биринчиден, мына азыркы убактылуу бийликтин алдында абдан татаал маселелер турат. Төңкөрүштөн кийин соода түйүндөрү таланып-толонуп, ошондой эле мамлекеттик каражаттар таланды. Мына ушунун баары экономикалык кризиске алып келет. Ушул кыйынчылыктардын баарын азыркы убактылуу бийлик Акаевдин мойнуна илебиз деген максат менен жүргүзүп атат.
Экинчиси, президенттик шайлоо турат алдыда. Ошол элдин ишенимине татыктуу жол менен жаңы социалдык-экономикалык программа менен чыгууга жаңы бийликтин дарамети жок. Ошондуктан Акевди каралап, Акаевди каралоо кампаниясы аркылуу ошол шайлоону утуп чыгабыз деген максаттар менен гана жасап жатышат мунун баарын.
- Рахмат. Бир чети ушул жаңы бийликтин өзүнүн орчун өкүлдөрүнүн баары сиздин башкаруу мектебиңизден чыккан деп айтып жатышат. Алардын арасында Темирбек Акматалиев жана башка мырзалар болуп атат ушул учурда. Негизи, кадр саясаты боюнча - сиз өзүңүздүн кадр саясатыңызда жана жалпы эле стратегияңызда кандай бир туура эмес калпыс кадам болду деген оюңуз барбы? Маселен, шайлоону алалы. Шайлоодо бир эле учурда уулуңуз да, кызыңыз да, эки балдызыңыз дагы талапкер катары чыкканга аракет кылышпадыбы. Алардын ичинен уулуңуз менен кызыңыз депутаттык бийликке келишти. Бир үйбүлө үчүн бул өтө эле көптүк кылат деп сиздин оппозиция айтып жатат, буга кандай карайсыз?
- Эми менин уулум, кызым жөнүндө сөз кылсак, мына кызым Бермет, уулум Айдар экөө тең эле чындык негизинде, ошол жанагындай татаал, атаандаштык шартта эле парламентке шайланышты. Экөө тең элдин ишеничине ээ болушуп, азыр бүгүнкү күндө экөө тең шайлоочулардын алдындагы милдеттерин, өздөрүнүн депутаттык милдетин аткаралы дешсе жаңы бийлик тоскоол болуп атышат. Парламентке киргизбей, иштетпей жатышат.
Менимче бул жаңы бийликтин биздин Кыргызстанда Сталиндик доорду орноткону катары таанууга болот. Себеби Сталиндин доорунда гана “Эл душманынын балдары” катары кызматтан, окуудан айдап келген. Мына бүгүнкү күнү жана өзүңүз айткандай менин балдарымды парламентте иштөөгө мүмкүнчүлүк бербей жатышат. Ал эми туугандарыбыздын баарын баардык кызматтардан айдашты.
- Кечиресиз, арасында кимдер бар ошол кызматтан айдалган сиздин туугандарыңыздан?
- Сиз атаган балдыздарымдын баарын айдады. Менин өзүмдүн агамды айдады. Майда эле кызмат - Чоң Кеминдеги токой чарбанын башчысы (лесхоздун начальниги) болчу. Аны дагы кызматтан айдашты. Менин айылдагы өзүмдүн улуу агамды. Эми калганын эсептеп отурбайын.
Мен ушуну айткым келет. Суроо туулушу мүмкүн. Аскар Акаевичтин убагында кандай болду эле деп? Мен ушуну куру сөз эмес катары сизге бир-эки-үч мисал келтирип кетейин.
Мына бүгүнкү Билим берүү министри Нур уулу Досболдун уулун мен атайын стипендия берип, Америкадан окуттум. Мына бүгүнкү оппозициянын идеологдорунун бири Топчубек Тургуналиевдин күйөө баласы президенттин администрациясында көп жылдар бөлүм башчысынын орун басары болуп иштеди. Андан кийин Вашингтонго эл аралык валюттук фондго жана Дүйнөлүк банкка Кыргызстандын өкүлү кылып жибердим. Бул деген өзү абдан зор кызмат.
Анан бүгүнкү эле убактылуу президент Курманбек Бакиевдин уулу Улуттук коопсуздук кызматында бөлүм начальнигинин орун басары болуп иштеп келди. Дагы чоңоюп кетиши мүмкүн.
Дагы бир мисал келтиргим келет - жанагы соттор боюнча көп сөз болуп жатат. Акаевдер соттон пайдаланып, өздөрүнүн жактоочуларына чечим чыгарган деген. Мына ушул соттордун ишин тейлеген Сот департаментинин начальниги Бакиевдин бир тууганы Муратбек Бакиев иштеп келди. Бүгүн деле ошол кызматта иштеп жатат. Бул менин мамилем - ошол оппозициянын туугандарына.
Ал эми бул жаңы бийликтин мамилесин өзүңүз көрдүңүз. Муну эл ичинде бир сөз деле далилдеп жатат. Мен ушуну келтирип кетейин. Элде сөз бекеринен чыкпайт. Мына азыр элдин арасында сөз жүрүп атат "Убактылуу өкмөттө Ежовдор иштеп жатат, прокурор Вишинскийлер иштеп жатат" деп. Мына Сталинизм келгени, бүгүнкү күндө Кыргызстанда демократиянын келечегине эң чоң коркунуч туулгандыгы деп эсептейм.
- Рахмат. Сиздин бийликте турган учуруңуз чынында Борбордук Азияда Кыргызстанды кайсы бир деңгээлде либерал кылып, айырмалап турган болчу. Бирок ошого карабастан Феликс Кулов, Топчубек Тургуналиев, Замира Сыдыкова кайсы бир мөөнөттөрдө абакта кармалып турушту. Кулов ыңкылапка чейин таптакыр эле абактан чыгарылган жок. Ошол учурлар үчүн сиз азыр өкүнөсүзбү?
- Мен бир киши - Кулов үчүн өкүнөм.
-Рахмат. Ал эми сиз бир эле учурда мамлекеттик ишмер гана эмес, окумуштуу да кишисиз, балким азыр сары эсеп салып жатасыз, бир ай мурдагы окуяларды. Бул ыңкылаптын сабагы тууралу көп сөз болуп атат. Бир чети "жетеленме демократия", сөз жүзүндө демократиянын баалуулуктарын жарыялап, иш жүзүндө аны жүзөгө ашырбоо, демек, бул демократиянын жоктугу деп айтып жатышат. Өткөндө сиз өз сөзүңүздүн биринде Ислам Каримовго демократияны коргоо үчүн күч колдонуу керек деген сыяктуу бир өзүңүздүн сунушуңузду айтпадыңызбы. Демек, Ислам Каримов Өзбекстанда демократиялык түзүлүштү калыптандырдыбы? Анда сиз бийлеген мамлекеттеги түзүлүш Каримовдун мамлекетиндеги түзүлүштөн кандай айырмаланат эле?
- Тынчтыкбек мырза, мен сиздин сурооңуздун биринчи бөлүгүнө мындайча жооп берет элем. Мына азыркы убактылуу бийлик жүргүзүп жаткан саясаттын эч кандай демократияга окшоштугу да, даамдыгы да жок. Сөз жүзүндө айтылып жатышы мүмкүн. Бирок иш жүзүндө мен айтпадымбы, бүгүнкү көрүнүштөр мага ошол өткөн кылымдагы Сталиндин репрессиялык доорун, тоталитаризмди гана элестетип турат деп. Бул - биринчиден.
Эч кандай демократиялык аракеттерин мен көргөн дагы, уккан дагы жокмун, менимче.
Эми 24-марттагы окуялардын сабактары жөнүндө мен өзүмдүн көз карашымды Орусиядагы бир саясий журналга чоң макала катары жазып, жарыяладым. Окурмандар, кызыккандар, “Саясий бийлик” деген журналда окуй алат. Кудай буюрса, жакында чыгат. Ошондо мен толук чагылдырдым. Кызыккандарга дарегин айтып жатам.
Кошуна өлкөлөр боюнча мен тактап айтышым керек. Өзбекстандын президенти улуу урматтуу Ислам Каримовго эч кандай өзүмдүн кеңешимди берген эмесмин. Бул жаңылыш болуш керек. Менимче ал кишинин тажрыйбасы баарыбыздыкына караганда абдан зор. Ал киши өзү жакшы билет, жакшы сезет - Өзбекстанды кандай жол менен гүлдөтүп өстүрүш керек, кандай жол менен чечиш керек. Эми Орто Азиянын мамлекеттеринин бардыгы эле демократиялык жолдо баратпайбы, туурабы.
- Азыр алар ошентип жарыялап жатат, бирок иш жүзүндө алар каршы пикир айткандарды камакка алып, куугунтуктап, айрымдары бозгунчулукка кеткенге аргасыз болуп жаткандыгы үчүн, аларды тырмакчага алып “жетеленме демократия” деп айтып жатышат Батышта. Демек иш жүзүндө эмес, сөз жүзүндөгү демократия да?
- Убакыт керек. Менин жаңылыштыктарымдын бири, менимче, 24-марттагы окуянын чыгышы, мен демократиялык процесстерди өтө ыкчамдатып жибергендигимден көрүп турам. Өтө ыкчамдатып жибергенибизден келип чыкты жана ошондой эле кайсы бир эл аралык күчтөр дагы ошону ыкчамдатууга аракет жасашты. Мына ушунун аркасынан чыкты. Бул демократияны курууда, демократияны өстүрүп, өнүктүрүүдө өтө ыкчамдатып жиберген дагы катачылык болот деп эсептейм.
- Урматтуу Аскар Акай уулу агай, дагы бир эң олуттуу соңку суроолордун бири, мен сизге берип кетейин деген, мына 24-мартта сиз өлкөдөн чыгып кетпей Чаткалга, Көкойрокко же башка ушул сыяктуу жерлерге гана барып, Кыргызстандын ичинде калсаңыз болмок беле? Кыргызстандан кетип калганыңызды сиз туура эмес кадам болду деп санабайсызбы азыр?
- 24-марттан кийин ушул суроону мен өзүмө көп жолу бердим. Мен эсептейм, туура кадам болду деп. Себеби кайсы жерде калбайын Кыргызстанда 24-мартта кан төгүлбөсө экен деген максат болду. Эгерде мен өзүмдү коргоп же бийликти кайра тартып алуу максатын койсом, ал сөзсүз канды төгүүгө гана алып келмек.
- Мунуңузду албетте элдин баары билет. Бирок ошол эле учурда 10 миңдеген куралсыз кишилерге таякчан спортсмендер, хулигандар келип кол салып, ошолордон кийин гана Акүй алынды деп жатпайбы. Ошолордун кол салуусу даярдалып жаткандыгын сиз билген белеңиз?
- Эч кандай кол салуу болгон эмес. Мунун баардыгы жалган маалымат. Ошол эле пикетчилер, оппозиция алып келген топтор биздин Акүйдү коргогон милицияга кол салып, уруп-сабап, түзмө түз эле алардын максаты өкмөт үйүн штурм менен алыш болчу. Ошол максатын ишке ашырышты.
- Рахмат. Бул сиздин оюңуз. Башка дагы пикирлер бар. Эми эң соңку суроо. Сиз түзгөн реформанын негизинде курулган азыркы түзүлүш кайсы бир либерал эмес кишинин колуна тийсе эле система ушул боюнча калса, бул авторитардык система болуп калып жатат деп сынчылар айтып атат. Демек, соңку Конституциялык реформалардын бардыгы президенттик бийликти күчтөндүрүп салгандыгы үчүн сиз өкүнбөйсүзбү?
- Жок. Өзүңүз деле жакшы билесиз, 2003-жылдагы референдумда кабыл алынган Конституциянын редакциясында, мен президенттин ыйгарым укуктарынын көпчүлүгүн өз ыктыярым менен парламентке, өкмөткө өткөрүп бербедимби. Акыркы Конституцияда Европанын, ЕККУнун (ОБСЕнин) эксперттери өздөрү айтышты, Кыргызстандын Конституциясы азыр бийликтердин ортосундагы, бийликтин бутактарынын ортосундагы ыйгарымдардын (полномочиелердин) баланска келтирилиши бул башка өлкөлөрдүн бардыгына үлгү боло алат деп. Бүгүнкү күндө биздин бир палаталуу парламенттин өтө зор ыйгарым укуктары бар, ошону биздин Жогорку Кеңеш жакшылап пайдаланса.
- Рахмат. Урматтуу Аскар Акай уулу мырза, “Азаттык” үналгысынын угармандары үчүн түз ободо чыгып маек курганыңыз үчүн сизге чоң рахмат айтабыз. Болочокто дагы сиз менен да, сиздин башка тарапкерлериңиз, сиздин сынчыларыңыз менен да ободо түз маек куруп турмакчыбыз. Сизге жакшылык каалайбыз.
- Жакшы болот. Рахмат. Мен сиздерге да ийгилик каалайм.
- Эгер күндөлүк жөнүндө сөз кылсак, чындыгында менин кабинетимде ондогон, көптөгөн документтер бар болчу. Ошонун ичинде сейфтеги, архивдеги документтер. Ал көп кол жазмалардын ичинде ар кандай менин сүйлөгөн сөздөрүм, докладдарым бар болуш керек. Мен мындай нерсени айтаар элем, ушуга байланшытуу акыркы күндөрдө Акаевдин өз колу менен жазылган бухгалтериясы табылды деген жалган маалыматтарды таратып жатышат.
Коомчулуктун ичинде Акаев жөнүндө ушундай жалган, терс пикир жаратыш үчүн. Мен ушуга толук каршылыгымды билдирем. Менде эч кандай бухгалтерия болгон эмес. Ошондой кагаз таптык, Акаев өз колу менен жазыптыр, кимден канча акча алганын, кимге канча акча бергенин деген. Бул толук жалган маалымат. Менде эч кандай бухгалтерия болгон эмес, болушу дагы мүмкүн эмес. Эгерде аларда кагаз болсо, элге көрсөтүшү керек, экспертиза жүргүзүп далилдеп беришсин.
- Ошол айтылып жаткан маалыматтардын биринде 200 миң сомдой акча каражаты Темирбек Акматалиев мырзадан алынган деген сыяктуу дагы маалымат бар экен. Азырынча “Азаттык” үналгысына Акматалиев мырза “мындай маалыматты төгүнгө чыгарып, мен мындай акчаны колума да алган эмесмин” деп айтып жатат. Бирок сизге карата айыпталып жаткан негизги доолордун биринде дал ушул күндөлүк делген материалда кайсы бир ырасмий өкүлдөрдүн азыр дагы айрымдары бийликте турат, айрымдары бийликтен четтетилген. Ошол өкүлдөрдүн сиздин кабинетке акча бергендиги тууралуу цифралар. Демек бул цифралар сиздин оюңузча төгүнбү?
- Толук жалган деп эсептейм. Анда менин колум менен жазылган эч кандай бухгалтерия табышы да мүмкүн эмес. Ошондуктан муну жалган жалаа жабуу, каралоо катары гана карайм.
Мен ушул боюнча мындай оюмду айткым келет. Мына бизде жаманбы, жакшыбы Конституция бар. Туура азыркы жаңы убактылуу бийлик Конституцияны өзгөртөбүз деп жатышат. Бирок Конституциябыз бар. Мына ошол Конституцияда экс-президентке, президенттин архиви, документтерине кол тийбестик укугу каралган.
Мына ошол Конституциядагы укукту азыркы убактылуу бийлик одоно бузуп, менин кол жазмаларымды, архивдеримдин баарын тинтишип, спекуляция жасап атканынын өзүн оор кылмыш катары караса болот.
Мен ушул боюнча эл аралык сотко кайрылууга азыр мажбур болуп отурам. Мен сөзсүз эл аралык сотко кайрылам. Себеби бул Конституцияны жана менин экс-президент катары укугумду толук бузгандыгы. Ал эми дагы кошумчалап айтам, жанагыдай бухгалтерия табылышы эч кандай мүмкүн эмес. Мунун баары каралап жалган жалаа жаап, элдин ичинде экс-президент Акаевди жаман көрсөтүш максаты катары карайм мен.
- Рахмат. Эми азыркы утурумдук президенттин жума күнкү жардыгында сизге жана сиздин үй-бүлөңүзгө таандык деп жоромолдонгон кырктан ашуун компаниянын аты аталган. Бул тизме тууралуу оюңуз кандай?
- Негизинен, ушул окуя бул жаңы Кыргызстандагы убактылуу бийликтин саясий алсыздыгын көргөзүп турат деген ойдомун. Себеби эгер тарыхка кайрылсак, тарыхта кайсы өлкөдө болбосун, кайсы доордо болбосун, Тынчтыкбек мырза, өзүң тарыхчысың, ошол төңкөрүш аркылуу бийликке келгендер ар дайым бийликти сактап калышы үчүн өткөн бийликти каралоо кампаниясын негизги курал катары пайдаланып келген.
Мына бүгүнкү Кыргызстандагы убактылуу бийлик дагы ошону курал катары пайдаланып атат. Ошонун далили катары азыркы убактылуу президент Бакиевдин чыгарган жарлыгын келтирсек болот. Ошол жарлыкта тизме жазышыптыр, 42 позициядан турган Акаевдердин мүлкү, ишканалары, ресторандары деген.
Мен ошол 42 позициядан турган тизмени үч топко бөлөөр элем. Биринчиден, бул толук мамлекеттик ишканалар. Ошонун ичинде Кадамжай сымап комбинаты, Бишкектеги “Манас” аэропорту, Ысыккөлдөгү санатория “Аврора” жүрөт. Ушуга окшогон бир топ 100 пайыз мамлекеттик ишканалар. Булардын толук мамлекеттик ишкана экенин бардык кыргызстандыктар жакшы билет.
Экинчи бөлүгү, бул 100 пайыз чет өлкөлүк капитал менен иштеген ишканалар. Мисалы “Кумтөр”алтын комбинаты. Муну кыргызстандыктар жакшы билет - акыркы он жылда Канаданын “Камеко” деген компаниясы иштетип жатканын. Токмоктогу иштебей турган айнек заводун толук Германиянын “Генрих Глейсер” деген фирмасы инвестиция жасап иштетип жатат. Азыр ондогон өлкөлөргө айнекти экспортко алып чыгып, Кыргызстандын экономикасына жана бюджетине абдан чоң киреше келтирип жаткан завод. Ошондой эле бир топ 100 пайыз капитал менен иштеген ишканалар.
Үчүнчү топто ресторан, соода борборлорун келтиришиптир. Буларга биздин эч кандай тиешебиз жок. Ушул тизменин ичинде жеке мага тиешелүү бул - президенттик китепкана. Азыр биринчи президент жөнүндө мыйзамды жокко чыгарышты. Бирок өз убагында мыйзамдын негизинде эл аралык жана өзүбүздүн улуттук коомчулуктун каражатына курулган. Анын ичинде менин миңдеген сейрек кездешүүчү, бүткүл дүйнөдөн, дүйнөнүн төрт бурчунан чогулткан китептерим бар. Бул деле Кыргызстандын элине, келечегине кызмат кыла турган нерсе. Мен аны тигил дүйнөгө алып кетпейм, туурабы.
Менин жолдошум Майрам Акаеванын жетим балдар үчүн салган Бишкектеги жана Чолпонатадагы балдар айылдары, “Алтын балалык” балдар санаториясы гана бизге таандык. Мен ошондуктан айтат элем, азыркы бийлик Геббельстин принцибин колдонуп атат, “канчалык жалган жалаа айтсын, ошончолук ишенимдүү болот” деген.
- “МСН” гезити сизге таандык деп жоромолдоп жазып чыккан имаратты, Ишенбай Кадырбеков мырза менен жолукканда кайра сураган экенсиз. Сиз бир кезде өзүңүз кайрылуу жасап (гезитке) каршы чыкпадыныз беле, ошол сөзүңүзгө карама-каршы кадам жасап жаткан жоксузбу?
- Мен Москвадан депутаттардын комиссия тобу менен, жана Ишенбай Кадырбеков менен жекеме жеке жолуккам. Анан ошол Ишенбай Кадырбеков айтыптыр “менден Акаев мындай-тигиндей сураган, ошондо күбө болгон Танаев, Жумалиев” деп. Эч кандай Танаев, Жумалиевдер биз сүйлөшкөндө болгон эмес. Ошондуктан ал кандай айтса, аларга жараша берет. Мен эч нерсе сураган эмесмин. Эгер мен бир нерсе сурасам депутаттар деле айтат эле да.
- Мына ушул кырктан ашуун компания менен байланыштуу бир суроо. Бейшемби күнү кызыңыз Бермет Акаева "Азаттыктын" кабарчысы менен ободо маек куруп, он мүнөттөй сүйлөп, ал дагы азыркы бийликти сынга алды. Анын ичинде "атамдын да, менин да бизнесим жок" деп келип туруп, бирок сиздин күйөө балаңыз жөнүндө айтып, “Манастагы” Ганси аба базасына майды берүүдө, ушул сыяктуу ишкерликте күйөө балаңыз иштегендигин, анын компаниясы ишкерлик менен алектенгендигин айта кетти. Демек, балким “Манас” аэропортун ушул багытта эске алып жатышпасын?
- Болушу мүмкүн. Мен андай деталдарына киришейин деген оюм жок. Туура, күйөө баламын бизнеси болгон, ал бизнесине комиссиянын суроолору болсо, алар өздөрү кийин такташып алат да, туурабы.
Ал эми аэропорттун өзүнө авиакеросин куюучу компаниялардын эч кандай тиешеси жок. Ошондуктан аны өзүнчө тактап алат го деп ойлойм.
Бирок мен жанагы тизме боюнча мындай айткым келет. Менимче азыр ошонун ичинде биздин эч кандай тиешебиз жок ишканалардын кожоюндарынын акыбалына, тагдырына өзгөчө тынчсызданып турам. Себеби мага бир ошол чет өлкөлүк инвестор телефон чалды. Ири ишканасын биздин тизмеге киргизип коюшуптур. Ошол киши айтты, жаңы бийликтин өкүлдөрү биздин ишканага келип, мындай талап койду деди. "Акаевдердин үлүшүн бизге көчүрүп жазып бересиңер" деп.
- Кечиресиз, бул кайсы фирма?
- Токмоктогу айнек заводу. Акаевдин эч кандай үлүшү жок десек, болбой күчкө салып атышат дейт, “жок табасыңар, таппасаңар дагы бизге жазып бересиңер” деп.
Бул чет өлкөлүк менчикти басып алуу дегендикке эле жатат. Эми ошондой инвесторлордун баары кетсе, анда биздин экономикабыздын ураганы ошол болот.
- Ал эми “Вечерний Бишкек” гезити маселеси боюнча сиз кандай дейсиз. Чынында дагы мурдагы президенттин үйбүлөсү бизден күчтөп анын негизги акциясын тартып алганга аракет кылган, анын дагы кожоюндары азыр биз болчубуз деп башка саясатчылар чыгып атат?
- Мен “Вечерний Бишкектин” жана ошого окшогон бир топ объектилердин эч кандай тарыхын билбейт экенмин. Эми аны комиссия тактайт го.
Бирок мен ошол комиссиянын адилеттүү, ачык, айкын иштээрине эч кандай көзүм жетпейт. Менимче алардын максаты башка. Себеби ошол эле комиссия өзүңүз байкагандырсыз, “МСНге” чыккан тизмени көчүрүп жазып алышыптыр. Ошол эле.
Комиссиянын мүчөсү - “МСНдин” башкы редактору, көп жылдар бизге элдин ичинде жалган маалымат таратып, бизге жалаа жапкан Александр Ким жүрөт. Бир топ ошондой адамдар жүрөт. Ошондуктан бул комиссия объективдүү иштеп, ачык, айкын, туура маалымат берет деп эч ким эсептебейт. Мен ушундай ойлойм.
Булардын максаты башка. Булардын эки максатын көрүп турам. Биринчиден, мына азыркы убактылуу бийликтин алдында абдан татаал маселелер турат. Төңкөрүштөн кийин соода түйүндөрү таланып-толонуп, ошондой эле мамлекеттик каражаттар таланды. Мына ушунун баары экономикалык кризиске алып келет. Ушул кыйынчылыктардын баарын азыркы убактылуу бийлик Акаевдин мойнуна илебиз деген максат менен жүргүзүп атат.
Экинчиси, президенттик шайлоо турат алдыда. Ошол элдин ишенимине татыктуу жол менен жаңы социалдык-экономикалык программа менен чыгууга жаңы бийликтин дарамети жок. Ошондуктан Акевди каралап, Акаевди каралоо кампаниясы аркылуу ошол шайлоону утуп чыгабыз деген максаттар менен гана жасап жатышат мунун баарын.
- Рахмат. Бир чети ушул жаңы бийликтин өзүнүн орчун өкүлдөрүнүн баары сиздин башкаруу мектебиңизден чыккан деп айтып жатышат. Алардын арасында Темирбек Акматалиев жана башка мырзалар болуп атат ушул учурда. Негизи, кадр саясаты боюнча - сиз өзүңүздүн кадр саясатыңызда жана жалпы эле стратегияңызда кандай бир туура эмес калпыс кадам болду деген оюңуз барбы? Маселен, шайлоону алалы. Шайлоодо бир эле учурда уулуңуз да, кызыңыз да, эки балдызыңыз дагы талапкер катары чыкканга аракет кылышпадыбы. Алардын ичинен уулуңуз менен кызыңыз депутаттык бийликке келишти. Бир үйбүлө үчүн бул өтө эле көптүк кылат деп сиздин оппозиция айтып жатат, буга кандай карайсыз?
- Эми менин уулум, кызым жөнүндө сөз кылсак, мына кызым Бермет, уулум Айдар экөө тең эле чындык негизинде, ошол жанагындай татаал, атаандаштык шартта эле парламентке шайланышты. Экөө тең элдин ишеничине ээ болушуп, азыр бүгүнкү күндө экөө тең шайлоочулардын алдындагы милдеттерин, өздөрүнүн депутаттык милдетин аткаралы дешсе жаңы бийлик тоскоол болуп атышат. Парламентке киргизбей, иштетпей жатышат.
Менимче бул жаңы бийликтин биздин Кыргызстанда Сталиндик доорду орноткону катары таанууга болот. Себеби Сталиндин доорунда гана “Эл душманынын балдары” катары кызматтан, окуудан айдап келген. Мына бүгүнкү күнү жана өзүңүз айткандай менин балдарымды парламентте иштөөгө мүмкүнчүлүк бербей жатышат. Ал эми туугандарыбыздын баарын баардык кызматтардан айдашты.
- Кечиресиз, арасында кимдер бар ошол кызматтан айдалган сиздин туугандарыңыздан?
- Сиз атаган балдыздарымдын баарын айдады. Менин өзүмдүн агамды айдады. Майда эле кызмат - Чоң Кеминдеги токой чарбанын башчысы (лесхоздун начальниги) болчу. Аны дагы кызматтан айдашты. Менин айылдагы өзүмдүн улуу агамды. Эми калганын эсептеп отурбайын.
Мен ушуну айткым келет. Суроо туулушу мүмкүн. Аскар Акаевичтин убагында кандай болду эле деп? Мен ушуну куру сөз эмес катары сизге бир-эки-үч мисал келтирип кетейин.
Мына бүгүнкү Билим берүү министри Нур уулу Досболдун уулун мен атайын стипендия берип, Америкадан окуттум. Мына бүгүнкү оппозициянын идеологдорунун бири Топчубек Тургуналиевдин күйөө баласы президенттин администрациясында көп жылдар бөлүм башчысынын орун басары болуп иштеди. Андан кийин Вашингтонго эл аралык валюттук фондго жана Дүйнөлүк банкка Кыргызстандын өкүлү кылып жибердим. Бул деген өзү абдан зор кызмат.
Анан бүгүнкү эле убактылуу президент Курманбек Бакиевдин уулу Улуттук коопсуздук кызматында бөлүм начальнигинин орун басары болуп иштеп келди. Дагы чоңоюп кетиши мүмкүн.
Дагы бир мисал келтиргим келет - жанагы соттор боюнча көп сөз болуп жатат. Акаевдер соттон пайдаланып, өздөрүнүн жактоочуларына чечим чыгарган деген. Мына ушул соттордун ишин тейлеген Сот департаментинин начальниги Бакиевдин бир тууганы Муратбек Бакиев иштеп келди. Бүгүн деле ошол кызматта иштеп жатат. Бул менин мамилем - ошол оппозициянын туугандарына.
Ал эми бул жаңы бийликтин мамилесин өзүңүз көрдүңүз. Муну эл ичинде бир сөз деле далилдеп жатат. Мен ушуну келтирип кетейин. Элде сөз бекеринен чыкпайт. Мына азыр элдин арасында сөз жүрүп атат "Убактылуу өкмөттө Ежовдор иштеп жатат, прокурор Вишинскийлер иштеп жатат" деп. Мына Сталинизм келгени, бүгүнкү күндө Кыргызстанда демократиянын келечегине эң чоң коркунуч туулгандыгы деп эсептейм.
- Рахмат. Сиздин бийликте турган учуруңуз чынында Борбордук Азияда Кыргызстанды кайсы бир деңгээлде либерал кылып, айырмалап турган болчу. Бирок ошого карабастан Феликс Кулов, Топчубек Тургуналиев, Замира Сыдыкова кайсы бир мөөнөттөрдө абакта кармалып турушту. Кулов ыңкылапка чейин таптакыр эле абактан чыгарылган жок. Ошол учурлар үчүн сиз азыр өкүнөсүзбү?
- Мен бир киши - Кулов үчүн өкүнөм.
-Рахмат. Ал эми сиз бир эле учурда мамлекеттик ишмер гана эмес, окумуштуу да кишисиз, балким азыр сары эсеп салып жатасыз, бир ай мурдагы окуяларды. Бул ыңкылаптын сабагы тууралу көп сөз болуп атат. Бир чети "жетеленме демократия", сөз жүзүндө демократиянын баалуулуктарын жарыялап, иш жүзүндө аны жүзөгө ашырбоо, демек, бул демократиянын жоктугу деп айтып жатышат. Өткөндө сиз өз сөзүңүздүн биринде Ислам Каримовго демократияны коргоо үчүн күч колдонуу керек деген сыяктуу бир өзүңүздүн сунушуңузду айтпадыңызбы. Демек, Ислам Каримов Өзбекстанда демократиялык түзүлүштү калыптандырдыбы? Анда сиз бийлеген мамлекеттеги түзүлүш Каримовдун мамлекетиндеги түзүлүштөн кандай айырмаланат эле?
- Тынчтыкбек мырза, мен сиздин сурооңуздун биринчи бөлүгүнө мындайча жооп берет элем. Мына азыркы убактылуу бийлик жүргүзүп жаткан саясаттын эч кандай демократияга окшоштугу да, даамдыгы да жок. Сөз жүзүндө айтылып жатышы мүмкүн. Бирок иш жүзүндө мен айтпадымбы, бүгүнкү көрүнүштөр мага ошол өткөн кылымдагы Сталиндин репрессиялык доорун, тоталитаризмди гана элестетип турат деп. Бул - биринчиден.
Эч кандай демократиялык аракеттерин мен көргөн дагы, уккан дагы жокмун, менимче.
Эми 24-марттагы окуялардын сабактары жөнүндө мен өзүмдүн көз карашымды Орусиядагы бир саясий журналга чоң макала катары жазып, жарыяладым. Окурмандар, кызыккандар, “Саясий бийлик” деген журналда окуй алат. Кудай буюрса, жакында чыгат. Ошондо мен толук чагылдырдым. Кызыккандарга дарегин айтып жатам.
Кошуна өлкөлөр боюнча мен тактап айтышым керек. Өзбекстандын президенти улуу урматтуу Ислам Каримовго эч кандай өзүмдүн кеңешимди берген эмесмин. Бул жаңылыш болуш керек. Менимче ал кишинин тажрыйбасы баарыбыздыкына караганда абдан зор. Ал киши өзү жакшы билет, жакшы сезет - Өзбекстанды кандай жол менен гүлдөтүп өстүрүш керек, кандай жол менен чечиш керек. Эми Орто Азиянын мамлекеттеринин бардыгы эле демократиялык жолдо баратпайбы, туурабы.
- Азыр алар ошентип жарыялап жатат, бирок иш жүзүндө алар каршы пикир айткандарды камакка алып, куугунтуктап, айрымдары бозгунчулукка кеткенге аргасыз болуп жаткандыгы үчүн, аларды тырмакчага алып “жетеленме демократия” деп айтып жатышат Батышта. Демек иш жүзүндө эмес, сөз жүзүндөгү демократия да?
- Убакыт керек. Менин жаңылыштыктарымдын бири, менимче, 24-марттагы окуянын чыгышы, мен демократиялык процесстерди өтө ыкчамдатып жибергендигимден көрүп турам. Өтө ыкчамдатып жибергенибизден келип чыкты жана ошондой эле кайсы бир эл аралык күчтөр дагы ошону ыкчамдатууга аракет жасашты. Мына ушунун аркасынан чыкты. Бул демократияны курууда, демократияны өстүрүп, өнүктүрүүдө өтө ыкчамдатып жиберген дагы катачылык болот деп эсептейм.
- Урматтуу Аскар Акай уулу агай, дагы бир эң олуттуу соңку суроолордун бири, мен сизге берип кетейин деген, мына 24-мартта сиз өлкөдөн чыгып кетпей Чаткалга, Көкойрокко же башка ушул сыяктуу жерлерге гана барып, Кыргызстандын ичинде калсаңыз болмок беле? Кыргызстандан кетип калганыңызды сиз туура эмес кадам болду деп санабайсызбы азыр?
- 24-марттан кийин ушул суроону мен өзүмө көп жолу бердим. Мен эсептейм, туура кадам болду деп. Себеби кайсы жерде калбайын Кыргызстанда 24-мартта кан төгүлбөсө экен деген максат болду. Эгерде мен өзүмдү коргоп же бийликти кайра тартып алуу максатын койсом, ал сөзсүз канды төгүүгө гана алып келмек.
- Мунуңузду албетте элдин баары билет. Бирок ошол эле учурда 10 миңдеген куралсыз кишилерге таякчан спортсмендер, хулигандар келип кол салып, ошолордон кийин гана Акүй алынды деп жатпайбы. Ошолордун кол салуусу даярдалып жаткандыгын сиз билген белеңиз?
- Эч кандай кол салуу болгон эмес. Мунун баардыгы жалган маалымат. Ошол эле пикетчилер, оппозиция алып келген топтор биздин Акүйдү коргогон милицияга кол салып, уруп-сабап, түзмө түз эле алардын максаты өкмөт үйүн штурм менен алыш болчу. Ошол максатын ишке ашырышты.
- Рахмат. Бул сиздин оюңуз. Башка дагы пикирлер бар. Эми эң соңку суроо. Сиз түзгөн реформанын негизинде курулган азыркы түзүлүш кайсы бир либерал эмес кишинин колуна тийсе эле система ушул боюнча калса, бул авторитардык система болуп калып жатат деп сынчылар айтып атат. Демек, соңку Конституциялык реформалардын бардыгы президенттик бийликти күчтөндүрүп салгандыгы үчүн сиз өкүнбөйсүзбү?
- Жок. Өзүңүз деле жакшы билесиз, 2003-жылдагы референдумда кабыл алынган Конституциянын редакциясында, мен президенттин ыйгарым укуктарынын көпчүлүгүн өз ыктыярым менен парламентке, өкмөткө өткөрүп бербедимби. Акыркы Конституцияда Европанын, ЕККУнун (ОБСЕнин) эксперттери өздөрү айтышты, Кыргызстандын Конституциясы азыр бийликтердин ортосундагы, бийликтин бутактарынын ортосундагы ыйгарымдардын (полномочиелердин) баланска келтирилиши бул башка өлкөлөрдүн бардыгына үлгү боло алат деп. Бүгүнкү күндө биздин бир палаталуу парламенттин өтө зор ыйгарым укуктары бар, ошону биздин Жогорку Кеңеш жакшылап пайдаланса.
- Рахмат. Урматтуу Аскар Акай уулу мырза, “Азаттык” үналгысынын угармандары үчүн түз ободо чыгып маек курганыңыз үчүн сизге чоң рахмат айтабыз. Болочокто дагы сиз менен да, сиздин башка тарапкерлериңиз, сиздин сынчыларыңыз менен да ободо түз маек куруп турмакчыбыз. Сизге жакшылык каалайбыз.
- Жакшы болот. Рахмат. Мен сиздерге да ийгилик каалайм.
