Хакасия Россия Федерациясынын Сибир бөлүгүндө орун алган. Анын территориясы 62 миң чарчы чакырым туруп, мында 590 миң чамалуу эл жашайт. Хакасиянын жер аймагы Швейцария, Дания, Голландияны чогуу алганда бир жарым эсеге, Бельгиядан эки эсеге чоң.
Өлкөнүн түндүк тарабында Кемеров областы, түштүк жана түштүк-чыгыш багытында Тоолуу Алтай жана Тува Республикасы менен чектешет.
Түштүк Сибирдин табияты туурасында тарыхчы Бектемир Жумабаевдин пикирин тыңдап көрсөк:
- 90-жылдардын акырында Хакасия жерине барып калганга туура келди. Чындыгында кыргыздар бекер жерден байырлабаса керек деп ойлоп калдым. Ушунчалык кооздугу менен айырмаланган жер экен. Ал жерде көбүнчө жерлердин аты кыргыздар менен байланышкан. Мисалы, кыргыз кеткен холл, кыргыз узанган чыр, кыргыз сөөктөрү деген этнотопонимиканы көп кезиктирдим.
V к. орто ченинде Түштүк Сибир аймагына кыргыздар көчүп келишип, Энесай өрөөнүндө кубаттуу мамлекет курушкан. IX кылымдын ортолорунда кыргыздардын бир жарымы Алатоону карай көчүшүп, калган бөлүгү Энесай жээгинде калышкан.
Энесайдагы кыргыздар XVIII кылымдын баш ченине чейин аларды жунгарлар мындан күчтөп көчүргөнгө чейин жашашкан. Энесай өрөөнүн кыргыздар бошотушкандан кийин Россия империясы Абаканга чеп курушуп, 1707-жылы Минусинск өрөөнүн толук басып алышат.
Орус падышачылыгы мында Енисей губерниясын түзүшүп, аймакты – Минусинск жана Ачинск деп эки уездге бөлүшкөн.
Октябрь революциясынан соң Түштүк Сибир аймагында жашаган түрк тилдүү калк энчилүү аталышты табууга далалат жасашып, орто кылымдагы кытай жазма булактарында кездешкен кыргыз этнониминин бир түрү эсептелинген «хягас» терминин өздүк ат катары кабыл алышкан.
Түштүк Сибирдеги түрк уруулардын «хакас» аталышынын кабыл алышына улуттук наркты табуу себеп болгон. Буга чейин орус колониялык бийлигин башынан кечиришип, аны менен кошул-ташыл «тексиз калк» аталган эл бир заматта «тарыхын таап», ал түгүл жаңылыш болсо да «Хакас» мамлекетине ээ болушу эзилген элди моралдык жактан да көтөрмөлөгөн болчу.
Хакасия географиялык жактан тоолуу өлкө деп эсептелинет. Анын ортосунан Энесай дарыясы агып, өрөөндүн түндүк тарабынан башкасын тоолор курчап турат. Хакасиянын дагы бир айырмачылыгы мында кездешкен жер, суу аттары Кыргызстанда да кадыресе учуругандыгында. Мисалы, Кыргызстандагы Алатоо аталышы Хакасияда да кездешет.
Кыргыздардын Түштүк Сибирде жашагандыгынын дагы бир белгиси -андагы тарыхый эстеликтер. Бүгүнкү күндө белгилүү болгон археологиялык жана петроглифтик эстеликтердин саны 30 миңден ашат. Алардын басымдуу бөлүгү орто кылымдагы кыргыз маданиятына тиешелүү, андыктан аталыштары да азыркы кыргыз элинин маданият мурасына табигый жуурулушуп кетет.
Өлкөнүн түндүк тарабында Кемеров областы, түштүк жана түштүк-чыгыш багытында Тоолуу Алтай жана Тува Республикасы менен чектешет.
Түштүк Сибирдин табияты туурасында тарыхчы Бектемир Жумабаевдин пикирин тыңдап көрсөк:
- 90-жылдардын акырында Хакасия жерине барып калганга туура келди. Чындыгында кыргыздар бекер жерден байырлабаса керек деп ойлоп калдым. Ушунчалык кооздугу менен айырмаланган жер экен. Ал жерде көбүнчө жерлердин аты кыргыздар менен байланышкан. Мисалы, кыргыз кеткен холл, кыргыз узанган чыр, кыргыз сөөктөрү деген этнотопонимиканы көп кезиктирдим.
V к. орто ченинде Түштүк Сибир аймагына кыргыздар көчүп келишип, Энесай өрөөнүндө кубаттуу мамлекет курушкан. IX кылымдын ортолорунда кыргыздардын бир жарымы Алатоону карай көчүшүп, калган бөлүгү Энесай жээгинде калышкан.
Энесайдагы кыргыздар XVIII кылымдын баш ченине чейин аларды жунгарлар мындан күчтөп көчүргөнгө чейин жашашкан. Энесай өрөөнүн кыргыздар бошотушкандан кийин Россия империясы Абаканга чеп курушуп, 1707-жылы Минусинск өрөөнүн толук басып алышат.
Орус падышачылыгы мында Енисей губерниясын түзүшүп, аймакты – Минусинск жана Ачинск деп эки уездге бөлүшкөн.
Октябрь революциясынан соң Түштүк Сибир аймагында жашаган түрк тилдүү калк энчилүү аталышты табууга далалат жасашып, орто кылымдагы кытай жазма булактарында кездешкен кыргыз этнониминин бир түрү эсептелинген «хягас» терминин өздүк ат катары кабыл алышкан.
Түштүк Сибирдеги түрк уруулардын «хакас» аталышынын кабыл алышына улуттук наркты табуу себеп болгон. Буга чейин орус колониялык бийлигин башынан кечиришип, аны менен кошул-ташыл «тексиз калк» аталган эл бир заматта «тарыхын таап», ал түгүл жаңылыш болсо да «Хакас» мамлекетине ээ болушу эзилген элди моралдык жактан да көтөрмөлөгөн болчу.
Хакасия географиялык жактан тоолуу өлкө деп эсептелинет. Анын ортосунан Энесай дарыясы агып, өрөөндүн түндүк тарабынан башкасын тоолор курчап турат. Хакасиянын дагы бир айырмачылыгы мында кездешкен жер, суу аттары Кыргызстанда да кадыресе учуругандыгында. Мисалы, Кыргызстандагы Алатоо аталышы Хакасияда да кездешет.
Кыргыздардын Түштүк Сибирде жашагандыгынын дагы бир белгиси -андагы тарыхый эстеликтер. Бүгүнкү күндө белгилүү болгон археологиялык жана петроглифтик эстеликтердин саны 30 миңден ашат. Алардын басымдуу бөлүгү орто кылымдагы кыргыз маданиятына тиешелүү, андыктан аталыштары да азыркы кыргыз элинин маданият мурасына табигый жуурулушуп кетет.
