Кытайда жашаган кыргыздарда таланттуу манасчылар арбын чыккан. Бирок, алардын ичинде Жусуп Мамай Манастын жетинчи урпагына чейин айткандыгы менен айырмаланат. Ал Манастын Семетей менен Сейтектен кийинки Кененим, Сейит, Асылбача-Бекбача, Сомбилек жана Чигетей аттуу урпактарынын баатырдыктарын жомок кылып айтат.
Болочок манасчы 1918-жылы Кытайдагы Кызыл-Суу кыргыз автономиялуу облусунун Акчий районуна караштуу Карабулак айылынын Мергеч кыштагынын Атжайлоо деген жеринде туулган. Ал Какшаалдагы чериктердин Кызыл тукум уруусунан.
Жусуптун атасы Мамай бардар, оокаты тың адамдардын бири болгон. Мамай аксакал Мекеге барып, Ажы да болуп келген. Жусуп Мамай кичинекейинен эле зирек, зээндүү болуп чоңойгон. Атасы Мамай аны алты жашында эле айылдагы Ыстам Кожо аттуу молдонун колуна кат үйрөтүүгө берет. Жусуп бат эле кат таанып, китеп окууга жетишкен.
Анын агасы Балбай ошол мезгилде Кытайдагы кыргыздардын арасында «Манас» эпосун жыйноо, дастандын ар кандай варианттарын топтоо иштери менен алектенген саналуу гана манас таануучулардын бири болгон. Жусуп Мамай эпосту Балбай Мамайдын топтогон материалдары боюнча үйрөнгөн:
- Балбай агам экөөбүз бир ата, бир энеденбиз. Мен ал 21ге чыкканда туулган экенмин. Балбай агам 6-7 жашында молдого окуп, кат тааныган. Ал «Манасты» андан- мындан сурап, дастанды үйрөнүп, жазып, топтоп жүргөн. 1916-жылдагы үркүн мезгилинде бул жакка Кыргызстандан Саякбай, Сагымбайлар да келген. Ошол арада Кытайга келген «Манасты» билемин деген киши канча болсо, эрикпей ошолордун баарынын артынан жүрүп, кара сөз менен болсо да жазып алган. Бул жактагы чоң манасчылардын айтуусунда да жазган. Мен ошол агамдын жазгандары боюнча «Манасты» үйрөнгөнмүн .
Манасчынын айтымында, аны атасы молдого берип жатканда Балбай анын молдолукка үйрөнүшүнө каршы болгон. Анткени, ал зирек өсүп келе жаткан Жусуптун манасчы болушуна тымызын үмүт байлап калган эле. Ошондуктан, Балбай Жусупту кийинчерээк молдолук окуусунан чыгарып алып, «Манастын» өзү жыйнаган варианттарын ырааты менен үйрөтө баштайт. Жусуп Балбай берген «Манастын» кол жазмаларын окуп, үйрөнүүгө жан дили менен киришет.
Жайдын ысык күнү болобу, кыштын кычыраган түнү болобу, Жусуп шамчыракты коюп алып, эпосту кунт койуу менен окуп, окуялар анын көңүлүндө жатталып кала баштайт. Атасы Мамай менен энеси Бурул да кенжетайын олтургузуп алып, «Манасты» окутууну жакшы көрүшөөр эле. Болочок манасчы менен чогуу бир үйдө чоңойгон ага-инилеринин айтымында, үй ичиндеги башка жумуштарды аткарууга Жусуп кыйыктанып турчу.
Алгач, Балбай инисин дастандагы башкы кейипкерлер менен тааныштырып, айрым окуяларды жаттата баштаган. Ошону менен бирге, Балбай эпосту айтуунун чеберчилигине, ыкмаларына үйрөткөн. Бул жөнүндө Жусуп Мамай мындай дейт:
- Мен «Манасты» айта баштаганда эле, агам дыкат кыла турган нерселерге көңүлүмдү бура баштаган. Ал «Манасты» айтып жатканда, башка нерселерди айтып, кошуп жибербе, азаптуу окуяларды айтканда муңдуу үн менен айт, эркектерге келгенде эркекке ылайык, аялдарга келгенде аялга ылайык абал менен айтып жүр деген сыяктуу таалимин берген эле .
Манасчынын айтымында, ал «Манасты» жатка айтууну 10 жылга жакын убакытта үйрөнгөн.
Жусуп Мамай «Манасты» эл алдында дароо эле айтып чыккан эмес. Ага атасы «жашың 40кка жеткенче, «Манасты» эл алдында айтпай тур» деген керээзин айткан экен. Бирок, Жусуп буулугуп, «Манастын» саптары оюнан кетпей койгон учурларда эч ким жок ээн талаага барып, буркан-шаркан болуп, дастанды айтып, көксөөсүн басып алчу.
Кытайлык манас таануучу Нооруз Үсөнаалы Жусуп Мамайдын башка манасчылардан болгон айырмачылыгы жөнүндө мындай дейт:
- Менин пикиримде, Жусуп Мамайдын манасчылыгынын бир өзгөчөлүгү – «Манастын» кийинки урпактарын кошуп айткандыгында. Башка манасчылар «Манас», «Семетей», «Сейтекти» эле айтышат эмеспи. Экинчиси – ал өзү сөзмөр, акындыгы бар болгондугу үчүн жөндөмдүүлүгүнө жараша эпостун чөлкөмүн кеңейтип айткандыгы. Ошондой эле көркөмдүк жагынан «Манасты» башка манасчыларга салыштырмалуу бир кыйла жогору айтат .
Болочок манасчы 1918-жылы Кытайдагы Кызыл-Суу кыргыз автономиялуу облусунун Акчий районуна караштуу Карабулак айылынын Мергеч кыштагынын Атжайлоо деген жеринде туулган. Ал Какшаалдагы чериктердин Кызыл тукум уруусунан.
Жусуптун атасы Мамай бардар, оокаты тың адамдардын бири болгон. Мамай аксакал Мекеге барып, Ажы да болуп келген. Жусуп Мамай кичинекейинен эле зирек, зээндүү болуп чоңойгон. Атасы Мамай аны алты жашында эле айылдагы Ыстам Кожо аттуу молдонун колуна кат үйрөтүүгө берет. Жусуп бат эле кат таанып, китеп окууга жетишкен.
Анын агасы Балбай ошол мезгилде Кытайдагы кыргыздардын арасында «Манас» эпосун жыйноо, дастандын ар кандай варианттарын топтоо иштери менен алектенген саналуу гана манас таануучулардын бири болгон. Жусуп Мамай эпосту Балбай Мамайдын топтогон материалдары боюнча үйрөнгөн:
- Балбай агам экөөбүз бир ата, бир энеденбиз. Мен ал 21ге чыкканда туулган экенмин. Балбай агам 6-7 жашында молдого окуп, кат тааныган. Ал «Манасты» андан- мындан сурап, дастанды үйрөнүп, жазып, топтоп жүргөн. 1916-жылдагы үркүн мезгилинде бул жакка Кыргызстандан Саякбай, Сагымбайлар да келген. Ошол арада Кытайга келген «Манасты» билемин деген киши канча болсо, эрикпей ошолордун баарынын артынан жүрүп, кара сөз менен болсо да жазып алган. Бул жактагы чоң манасчылардын айтуусунда да жазган. Мен ошол агамдын жазгандары боюнча «Манасты» үйрөнгөнмүн .
Манасчынын айтымында, аны атасы молдого берип жатканда Балбай анын молдолукка үйрөнүшүнө каршы болгон. Анткени, ал зирек өсүп келе жаткан Жусуптун манасчы болушуна тымызын үмүт байлап калган эле. Ошондуктан, Балбай Жусупту кийинчерээк молдолук окуусунан чыгарып алып, «Манастын» өзү жыйнаган варианттарын ырааты менен үйрөтө баштайт. Жусуп Балбай берген «Манастын» кол жазмаларын окуп, үйрөнүүгө жан дили менен киришет.
Жайдын ысык күнү болобу, кыштын кычыраган түнү болобу, Жусуп шамчыракты коюп алып, эпосту кунт койуу менен окуп, окуялар анын көңүлүндө жатталып кала баштайт. Атасы Мамай менен энеси Бурул да кенжетайын олтургузуп алып, «Манасты» окутууну жакшы көрүшөөр эле. Болочок манасчы менен чогуу бир үйдө чоңойгон ага-инилеринин айтымында, үй ичиндеги башка жумуштарды аткарууга Жусуп кыйыктанып турчу.
Алгач, Балбай инисин дастандагы башкы кейипкерлер менен тааныштырып, айрым окуяларды жаттата баштаган. Ошону менен бирге, Балбай эпосту айтуунун чеберчилигине, ыкмаларына үйрөткөн. Бул жөнүндө Жусуп Мамай мындай дейт:
- Мен «Манасты» айта баштаганда эле, агам дыкат кыла турган нерселерге көңүлүмдү бура баштаган. Ал «Манасты» айтып жатканда, башка нерселерди айтып, кошуп жибербе, азаптуу окуяларды айтканда муңдуу үн менен айт, эркектерге келгенде эркекке ылайык, аялдарга келгенде аялга ылайык абал менен айтып жүр деген сыяктуу таалимин берген эле .
Манасчынын айтымында, ал «Манасты» жатка айтууну 10 жылга жакын убакытта үйрөнгөн.
Жусуп Мамай «Манасты» эл алдында дароо эле айтып чыккан эмес. Ага атасы «жашың 40кка жеткенче, «Манасты» эл алдында айтпай тур» деген керээзин айткан экен. Бирок, Жусуп буулугуп, «Манастын» саптары оюнан кетпей койгон учурларда эч ким жок ээн талаага барып, буркан-шаркан болуп, дастанды айтып, көксөөсүн басып алчу.
Кытайлык манас таануучу Нооруз Үсөнаалы Жусуп Мамайдын башка манасчылардан болгон айырмачылыгы жөнүндө мындай дейт:
- Менин пикиримде, Жусуп Мамайдын манасчылыгынын бир өзгөчөлүгү – «Манастын» кийинки урпактарын кошуп айткандыгында. Башка манасчылар «Манас», «Семетей», «Сейтекти» эле айтышат эмеспи. Экинчиси – ал өзү сөзмөр, акындыгы бар болгондугу үчүн жөндөмдүүлүгүнө жараша эпостун чөлкөмүн кеңейтип айткандыгы. Ошондой эле көркөмдүк жагынан «Манасты» башка манасчыларга салыштырмалуу бир кыйла жогору айтат .
